Triasowe, czerwone piaskowce wąchockie w cokole pomnika Fryderyka Chopina w Łazienkach Królewskich w Warszawie. Fot. Cybularny, Wikimedia Commons.
Uproszczona mapa geologiczna mezozoicznego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich.
Przez lata piaskowce te wykorzystywano na potrzeby budownictwa – jako kamień okładzinowy na elewacjach budynków, w roli płyt chodnikowych, a także do wyrobu detali architektonicznych oraz nagrobków. Można je zobaczyć na elewacjach budynków w miejscowościach położonych w okolicach Kielc, ale także w Warszawie i innych miastach.
Opisywane piaskowce powstały we wczesnym triasie, około 250-240 milionów lat temu. Teren dzisiejszej Polski znajdował się wówczas w rejonie zwrotnika Raka. Na terytorium naszego kraju panował klimat zwrotnikowy suchy. Powstawały pustynie z ruchomymi wydmami. Rejon Gór Świętokrzyskich był początkowo lądem, ale z końcem wczesnego triasu zaczęło tu wkraczać morze. Zajęło ono obszar dawnych, niemal całkowicie zniszczonych już gór powstałych w czasie orogenezy waryscyjskiej, czyli wielkich ruchów górotwórczych związanych z przyłączeniem do Europy mikrokontynentów armorykańskich, których pozostałości znajdują się teraz w Sudetach, Czechach, Niemczech, Francji oraz Hiszpanii. W ten sposób powstała obecna Europa Zachodnia oraz rozległy łańcuch wysokich gór.
Świat w późnym permie, 260 milionów lat temu, krótko przed powstaniem piaskowców dolnego triasu.
Gorący i suchy klimat pozostawił po sobie czytelną pamiątkę: czerwone oraz wiśniowe zabarwienie wielu skał powstałych we wczesnym triasie. Stąd też ta epoka w dziejach geologicznych była długo nazywana pstrym piaskowcem. Charakterystyczny kolor skał jest skutkiem utleniania się żelaza w klimacie zwrotnikowym kontynentalnym. Powstałe później piaskowce jurajskie, tworzące się w chłodniejszych i wilgotniejszych warunkach, nie mają już takiej barwy.
Piaskowce z wczesnego triasu (określane też przez geologów mianem piaskowców dolnotriasowych) otrzymały swoje tradycyjne nazwy od miejsc występowania. W celach budowlanych oraz dekoracyjnych wykorzystywano zwłaszcza piaskowce tumlińskie oraz wąchockie. Skały dolnego triasu występują w postaci grubych warstw, łatwych do obrabiania. Poza zastosowaniami budowlanymi i dekoracyjnymi były one używane w roli wykładzin w piecach hutniczych oraz wanien kwasoodpornych. Grubość (czyli miąższość) tych piaskowców jest znaczna, na zachodzie sięga nawet 400 metrów. Na wschodzie jest dużo mniejsza, ale i tam przekracza 100 metrów. Wychodnie tych skał tworzą pas zaczynający się na północny-zachód od Kielc i ciągnący się w kierunku wschodnim po Starachowice, z mniejszymi wystąpieniami na południe od Ostrowca Świętokrzyskiego. Na o wiele mniejszą skalę piaskowce dolnotriasowe pojawiają się również na południowy-zachód oraz na południe od Kielc.
Piaskowce tumlińskie
Najbardziej znaną odmianą opisywanych skał są piaskowce tumlińskie, eksploatowane także obecnie, stosowane jako kamień wykładzinowy, spotykany na elewacjach wielu budynków Kielc (Pałac Biskupów, budynek Towarzystwa Wzajemnego Kredytu przy ul. Sienkiewicza) oraz Warszawy. Powstały one w środkowej części wczesnego triasu. Stanowią one osady piaszczystych wydm, które znajdowały się wówczas na pustyni położonej na północny-zachód od dzisiejszych Kielc. Osady wydmowe wykazują charakterystyczne przekątne warstwowanie, widoczne w postaci różnobarwnych, wyklinowujących się smug: ta cecha decyduje o walorach ozdobnych piaskowców tumlińskich.
Piaskowiec eoliczny (a więc powstały w wyniku działalności wiatru) pochodzący z Tumlina koło Kielc. Skała ta tworzyła się niecałe 250 mln lat temu w suchym i gorącym klimacie zwrotnikowej pustyni, o czym świadczy jej czerwone zabarwienie.
Przekątne warstwowanie w piaskowcach tumlińskich – skale powstałej w okresie triasowym w środowisku pustynnym.
Piaskowce wąchockie
Nieco młodsze od tumlińskich są piaskowce wąchockie. Mają one ciemnowiśniową barwę, są twarde i odporne na wietrzenie, ale też trudniejsze w obróbce. Były one eksploatowane już w XII wieku. Wykonano z nich między innymi cokół pomnika Fryderyka Chopina w Łazienkach Królewskich w Warszawie. Skały te zbudowane są głównie z ziaren kwarcu, z domieszką minerałów ciężkich.
Piaskowce suchedniowskie
Inne czerwonawe skały powstałe w schyłku wczesnego triasu to piaskowce suchedniowskie (nazywane także Kopulakiem od złoża o tej nazwie). Ich wychodnie (miejsca, gdzie pojawiają się one na powierzchni) zlokalizowane są przede wszystkim w okolicach Suchedniowa. Znalazły one swoje zastosowanie w roli płyt wykładzinowych. Piaskowce te są drobnoziarniste, a ziarenka kwarcu połączone są krzemionkowo-żelazisto-ilastym spoiwem. Odmiana nazywana Kopulakiem jest ciemnobrunatna z czerwonawym odcieniem. Inne odmiany piaskowców suchedniowskich są jaśniejsze, aż po stosunkowo rzadkie odmiany o barwie białej. Znane są zwłaszcza skały beżoworóżowe (Parszów) oraz bladoróżowa (odmiana nosząca nazwę Włochy).
