Miliony lat historii Olsztyna
Geologiczny spacer po stolicy Warmii
Gdyby nie:
- miliony lat wędrówek i kolizji kontynentów, w trakcie których powstawały skały i kamienie dekoracyjne,
- dziesiątki tysięcy lat zlodowaceń,
- tysiące lat pracy wód Łyny, roślin i zwierząt,
- setki lat działalności człowieka
Olsztyn nie mógłby istnieć.
- Zobacz, w jaki sposób tamte wydarzenia ukształtowały oblicze miasta.
- Wybierz się na wycieczkę po Olsztynie i znajdź ukryte w nim pamiątki po wydarzeniach sprzed tysięcy, a nawet – milionów lat.
- Dowiedz się, jak powstała dowolna forma terenu na obszarze miasta: wzgórze, dolina, jezioro… I sprawdź, co znajduje się pod Twoimi stopami.
Interaktywna mapa Olsztyna
Rok Mikołaja Kopernika (2023) – geologiczna gra miejska śladami wielkiego astronoma
Geologiczny spacer z Kopernikiem to gra prowadząca do miejsc w Olsztynie związanych z działalnością wielkiego astronoma oraz z upamiętnieniem jego pobytu w mieście. Na trasie odnajdziesz ślady dalekiej przeszłości ukryte w kamieniach obecnych w każdym z punktów wycieczki, poznając długą historię naszej planety.
Pobierz ulotkę i/lub folder z grą, a potem wyrusz na poszukiwanie tajemnic związanych z dziejami Ziemi oraz pobytem wielkiego astronoma w Olsztynie!
Jak tworzył się krajobraz Olsztyna?
Lądolód skandynawski
Zlodowacenie sprzed ponad 17 tysięcy lat temu nie było jedynym, które w epoce plejstoceńskiej wkroczyło na tereny Warmii. Więcej o lądolodach, które docierały do nas ze Skandynawii można przeczytać tutaj. To jednak to ostatnie zlodowacenia miało największy wpływ na ukształtowanie krajobrazu miasta. Późniejsze wydarzenia jedynie nadały mu ostateczny rys. Kolejne duże przekształcenia krajobrazu są już związane z działalnością człowieka.
Gdyby nie zlodowacenia epoki plejstoceńskiej być może nigdy by nie doszło do powstania Olsztyna. Charakterystyczny cypel wysoczyzny morenowej, częściowo rozcięty przez opływającą go Łynę, stanowił naturalną twierdzę i idealne miejsce na zamek oraz miasto. To właśnie tam znajduje się olsztyńska starówka.
Krajobraz po zlodowaceniu
Czoło lądolodu, znajdującego się dalej na północ, ulegało dalszemu topieniu, wysyłając na południe rzeki i strumienie niosące lodowatą wodę. Spływały one na teren Olsztyna, odkładając między bryłami lodu żwiry i piaski równin sandrowych. Równiny te znajdują się w północnej części miasta, na obszarach leśnych.
Po kolejnych tysiącach lat, na skutek dalszego ocieplania się klimatu, bryły martwego lodu zalegające na obszarze Olsztyna stopiły się całkowicie. Obniżenia pozostałe po lodzie zajęły jeziora i torfowiska. W ten sposób powstało między innymi jezioro Ukiel, którego zawiła linia brzegowa odzwierciedla zasięgi kilku zagłębień po bryłach lodowych.
Podczas wytapiania brył martwego lodu w ich otoczeniu odkładany był spływający wraz z wodą osad (żwiry, piaski, a także drobniejsze od nich mułki). W ten sposób powstały urozmaicone pagórki moren martwego lodu, bardzo liczne w północno-zachodniej części miasta, zwłaszcza w otoczeniu jeziora Ukiel. Taką samą genezę mają także kemy i terasy kemowe znajdujące się w dolinie Łyny, w okolicach Kortowa.
Wycieczki po geologicznych atrakcjach stolicy Warmii
Wycieczka 1: Polskie skały
Wybierz się na wycieczkę trasą polskich skał. Zobaczysz kilka znanych polskich kamieni budowlanych i dekoracyjnych, zdobiących budynki Olsztyna, a także wielu innych dużych miast naszego kraju.
Punkt 1: Piaskowce Nowego Ratusza
(Urząd Miasta, pl. Jana Pawła II 1)
Fasada Nowego Ratusza wyłożona jest piaskowcem pochodzącym z Dolnego Śląska. Został on zastosowany w bardzo wielu budynkach powstałych na terenie zaboru pruskiego oraz Prus Wschodnich w początkach XX wieku. Do dziś można go oglądać w zabytkach większości miast Wielkopolski, Dolnego Śląska, Pomorza, Warmii oraz Mazur.
Piaskowiec z fasady Nowego Ratusza składa się z ziarenek piasku, zazwyczaj grubego piasku, czyli o średnicach sięgających 2 mm, a niekiedy nawet większych, które na przestrzeni wielu milionów lat uległy cementacji i lityfikacji – to znaczy, przestrzenie pomiędzy ziarenkami zostały wypełnione spoiwem (tak zwanym cementem), dzięki czemu skała jest teraz litym i twardym piaskowcem.
Piasek, który dał początek piaskowcom z Nowego Ratusza, powstał natomiast na dnie morza znajdującego się 90 milionów lat temu na terenie niemal całej dzisiejszej Polski. Skała, którą tutaj oglądamy, tworzyła się zatem w okresie nazywanym przez geologów kredą, a więc w czasach dinozaurów.
Punkt 2: Kolumna Orła Białego
(plac Konsulatu Polskiego)
Kolumna pomnika wykonana została z granitu z Dolnego Śląska, pochodzącego z kopalni Borów znajdującej się w okolicach Strzegomia. Skała ta ma ponad 300 milionów lat i tworzyła się w trakcie wielkich kolizji kontynentalnych, które doprowadziły do powstania kontynentu Pangea, przyłączenia do Europy terytorium dzisiejszych Sudetów, Czech, części Niemiec, Francji oraz Hiszpanii, a także do wypiętrzenia w miejscu Dolnego Śląska wielkiego łańcucha górskiego. Wydarzenia te wiązały się również z pojawieniem się pod powierzchnią Ziemi wielkich komór zawierających gorący stop skalny, czyli magmę. To właśnie z tej powoli stygnącej i krystalizującej magmy powstały dolnośląskie granity.
Punkt 3: Skały z Kolumny Zygmunta w Warszawie
(ul. Mikołaja Kopernika 46)
Na fasadzie budynku przy ul. Mikołaja Kopernika 46 położone są płyty ze skały, która posłużyła do wykonania pierwszego trzonu Kolumny Zygmunta III Wazy w Warszawie. To od tej kolumny pochodzi potoczna nazwa oglądanej tutaj przez nas skały – “zygmuntówka” lub zlepieniec zygmuntowski. Niekiedy stosowana jest także nazwa “salceson geologiczny”.
Skały te wydobywane były w okolicach Kielc, zwłaszcza na południowy-zachód od miasta, w pobliżu Chęcin. Zlepieńce zygmuntowskie powstały w bardzo gorącym klimacie (temperatury powietrza mogły przekraczać 50 st. C), w dolinach górskich na skraju płytkiego morza, które znajdowało się w miejscu dzisiejszej zachodniej Polski około 270 milionów lat temu, a więc w okresie nazywanym przez geologów permskim. Skały te składają się z lekko obtoczonych fragmentów starszych skał, zlepionych czerwonym spoiwem, które wskazuje na wysokie temperatury i przynajmniej okresową suszę. Zlepieńce z ulicy Kopernika stanowią więc pamiątkę po czasach, gdy Polska znajdowała się w strefie zwrotnikowej, a na jej terenie panował pustynny, gorący klimat.
Punkt 4: Piaskowce z Gór Stołowych
(ul. Emilii Plater 1)
Portal wejściowy do Urzędu Marszałkowskiego, od strony ul. Emilii Plater, wykonany został z piaskowca (skała osadowa okruchowa) pochodzącego z Gór Stołowych, z kamieniołomu położonego na południe od Radkowa. Skała ta powstała w płytkim morzu, które około 90 milionów lat temu zajmowało terytorium niemal całej Polski. Oglądając te piaskowce z bliska możemy zobaczyć, jak wyglądał piasek leżący na dnie tego morza – po upływie milionów lat uległ on cementacji i stał się litą skałą określaną mianem piaskowca.
Punkt 4 (inne skały): Głazy narzutowe z Urzędu Marszałkowskiego
(od strony ulic Emilii Plater, Marszałka Józefa Piłsudskiego, Tadeusza Kościuszki, Mikołaja Reja)Mury Urzędu Marszałkowskiego zostały wyłożone (na wysokości przyziemia oraz parteru) kamieniem polnym, który dotarł na teren Warmii razem z lodem podczas zlodowaceń epoki plejstoceńskiej. Są to zatem tak zwane narzutniaki (inaczej eratyki). Wśród kamieni możemy dostrzec bardzo wiele różnych skał magmowych (głównie granitoidy, ale także gabra i dioryty), przeobrażonych (zwłaszcza gnejsy) oraz osadowych (piaskowce).
Taka okładzina ścienna jest typowa dla wielu budynków powstałych na terenie zaboru pruskiego oraz Prus Wschodnich w początkach XX wieku. Budynek Urzędu Marszałkowskiego, a więc dawny gmach rejencji pruskiej w Olsztynie, nie stanowi wyjątku.
Punkt 5: Marmury w Planetarium
(aleja Marszałka Józefa Piłsudskiego 38)
Posadzka znajdująca się w budynku Planetarium została wykonana z wypolerowanych kawałków polskich marmurów pochodzących z Sudetów, przede wszystkim z miejscowości Sławniowice w okolicach Nysy. Takie posadzki złożone z pokruszonych fragmentów tych skał zaczęto powszechnie stosować w latach 70-tych XX wieku, a ostatnie położono w początkach lat 90-tych.
Marmury ze Sławniowic, a także z okolic Stronia Śląskiego, mają niezwykłą historię liczącą aż pół miliarda lat! Powstały one w ciepłym morzu około 550 milionów lat temu jako wapienie (skała osadowa chemiczna), a ponad 200 milionów lat później zostały przeobrażone, stając się marmurem (skała metamorficzna). To przeobrażenie było efektem wielkich kolizji kontynentalnych, które miały miejsce w okresie karbońskim. Na terenie Sudetów wypiętrzone zostały wtedy wysokie łańcuchy górskie, prawdopodobnie mające kilka kilometrów wysokości, a w kotlinach górskich i na przedgórzu tworzyły się wówczas grube pokłady materii roślinnej, które dały początek złożom węgla kamiennego.
Wycieczka 2: Spacer po Skandynawii
Przed tysiącami lat na teren Polski wkroczyły wielkie pokrywy lodowe (lądolody), które powstały w górach Półwyspu Skandynawskiego. Przesuwające się na południe masy lodu zabrały ze sobą kawałki skał pochodzące z obszaru dzisiejszej Szwecji, Finlandii, Estonii, a także z dna obecnego Bałtyku. Lądolód pozostawił je na terenie Warmii. Takie przyniesione przez lód, obce fragmenty skał nazywamy narzutniakami (eratykami). Z kamieni przywleczonych przez lądolód ułożone są bruki Olsztyna, które obejrzymy na trasie wycieczki.
Na przestrzeni ostatnich ponad stu lat ze szwedzkich kamieniołomów sprowadzono ponadto wiele skał – takich samych lub podobnych do tych, które przyniósł lądolód. Zdobią one teraz fasady, schody i posadzki budynków: jeden z nich również zobaczymy podczas wycieczki.
Punkt 1: Bruk rodem ze Skandynawii
(ul. Okopowa)
Nawierzchnia ulicy Okopowej jest wybrukowana kamieniami polnymi. Wśród nich widoczne są skały magmowe (głównie granity, zazwyczaj czerwone, ale także czerwone, brązowe i ciemnoszare porfiry oraz czarne bazalty), przeobrażone (w tym gnejsy) oraz osadowe (czerwone piaskowce). Okazy takie jak widoczne w bruku można również znaleźć na terenie całej Warmii.
Skały te pochodzą przede wszystkim z terytorium Szwecji i zostały przyniesione do Polski przez lądolód podczas zlodowaceń epoki plejstoceńskiej. Takie przemieszczone w naturalny sposób kamienie określane są mianem narzutniaków (inaczej eratyków).
Punkt 2: Mur pamiątką po lądolodzie
(ul. Jana z Łajs)
Mur oporowy znajdujący się po północnej stronie ulicy Jana z Łajs zbudowany został z narzutniaków (inaczej eratyków). Są to fragmenty skał przyniesione na teren Polski ze Skandynawii oraz z dna dzisiejszego Bałtyku, a za ich transport odpowiedzialny był lądolód epoki plejstoceńskiej. Wśród eratyków znajduje się wiele różnych skał magmowych (głównie granitoidy, ale także gabra i dioryty), przeobrażonych (zwłaszcza gnejsy) oraz osadowych (piaskowce).
Punkt 3: Bruk z głazów przyniesionych przez lądolód
(ul. Marii Curie-Skłodowskiej)
Nawierzchnia ulicy Marii Curie-Skłodowskiej (pomiędzy ulicami Wyzwolenia i Małłków) jest wybrukowana kamieniami polnymi przywleczonymi przez lądolód ze Skandynawii &ndash czyli tak zwanymi narzutniakami (inaczej eratykami).
Punkt 4: Skandynawskie granity Domu pod Flagami
(ul. Warmińska 14)
Fasada Domu pod Flagami wyłożona jest granitem (skałą magmową głębinową) sprowadzonym ze Skandynawii. Skały takie liczą około półtora miliarda lat i są jednymi z najstarszych, jakie można obejrzeć w Olsztynie! Wiele podobnych skał przyniósł także lądolód podczas zlodowaceń epoki plejstoceńskiej – możemy je oglądać w brukach Olsztyna, a także na fasadach budynków z początku XX wieku.
Punkt 5: Kamień pamiątkowy Wincentego Pola
(park przy ul. Dąbrowszczaków 8)
Kamień pamiątkowy to głaz narzutowy, a więc duży (o średnicy ponad pół metra) fragment skały przywleczony przez lądolód. Większość głazów narzutowych, które można obejrzeć na terenie Olsztyna i okolic, trafiło tutaj ze Skandynawii podczas ostatniego zlodowacenia epoki plejstoceńskiej, około 22-17 tysięcy lat temu.
Wycieczka 3: Śladem dawnych zderzeń kontynentów
Kontynenty przemieszczają się po powierzchni naszej planety w tempie liczonym w centymetrach rocznie. Na przestrzeni milionów lat mogą one przebyć duże odległości. Niekiedy dochodzi do kolizji kontynentów – zdarzeniom takim towarzyszy intensywne wypiętrzanie gór, a skały pogrążone pod nimi na dużych głębokościach ulegają przeobrażeniu. Wiele takich przeobrażonych skał stanowi cenione kamienie dekoracyjne.
Na trasie wycieczki możemy zobaczyć kilka efektownych skał, które zdobią budynki Olsztyna i są przy tym pamiątkami po dawnych kolizjach kontynentów. Dzięki nim dowiemy się wielu ciekawych rzeczy o geologicznej historii Ziemi, a także Polski.
Punkt 1: Kościół pw. św. Maksymiliana M. Kolbego
(ul. Dworcowa 1B)
W stopniach ołtarza widoczne są efektowne skały metamorficzne – gnejsy oraz migmatyty. Tworzą się one w wyniku działania wysokich temperatur i ciśnień, głęboko pod powierzchnią Ziemi, w wyniku przeobrażenia starszych granitów albo skał osadowych okruchowych. Takie kamienie dekoracyjne sprowadzane są ze Szwecji oraz z Indii.
Punkt 2: Warmińsko-Mazurska Filharmonia im. Feliksa Nowowiejskiego
(ul. Bartosza Głowackiego 1)
Na posadzce foyer można oglądać gnejsy (skała przeobrażona) Imperial Gold, pochodzące z Indii. Na schodach wejściowych wyłożona jest inna odmiana gnejsu. Skały te są pamiątkami po dawnych kolizjach kontynentów i powstały wskutek oddziaływania wysokich temperatur i ciśnień, podczas pogrążenia na głębokości liczone w dziesiątkach kilometrów.
Punkt 3: Budynek przy ul. Kopernika 44
Na fasadzie budynku przy ul. Kopernika 44 znajdują się gnejsy – skały metamorficzne. Powstały one na skutek przeobrażenia w głębi Ziemi starszych skał, granitów lub skał osadowych okruchowych, pod wpływem wysokich temperatur i ciśnień. Warunki takie panują zwłaszcza podczas kolizji kontynentów.
Punkt 4: Budynek przy ul. Mickiewicza 21/23
Wejście do budynku przy ulicy Adama Mickiewicza 21/23 wyłożone jest granulitem. Jest to skała przeobrażona powstająca głęboko pod powierzchnią, pod wpływem bardzo wysokich temperatur oraz ciśnień. Jej geneza wiąże się z kolizjami kontynentów. Podczas takich zdarzeń dochodzi do pogrążenia skał w głębi Ziemi, a także do oddziaływania nie potężnych naprężeń. W ten sposób powstają granulity.
Granulity widoczne tutaj są importowane z Indii. Jednak również w Polsce można znaleźć podobne skały. Występują one w kilku miejscach na obszarze Dolnego Śląska, który również był (ponad 300 milionów lat temu) areną wielkich kolizji kontynentalnych prowadzących do powstania Pangei.
Oprócz granulitów na ulicy Mickiewicza 21/23 możemy obserwować także granity i granitognejsy pochodzące ze Szwecji (wyłożono nimi cokół budynku).
Wycieczka 4: Skamieniałości Olsztyna
Osobna strona poświęcona skamieniałościom w zabytkach Olsztyna znajduje się tutaj.
W kamieniach budowlanych i ozdobnych wykorzystanych w budynkach Olsztyna można znaleźć skamieniałości – ślady życia sprzed milionów lat. Najstarsze z nich liczą prawie pół miliarda lat!
Podczas tej wycieczki udamy się w fascynującą podróż w czasie. Dowiemy się, jak wyglądała Polska i Europa przed milionami lat, a także poznamy wymarłe już zwierzęta, które zamieszkiwały wówczas teren naszego kraju.
Punkt 1: Posadzka kościoła garnizonowego
(ul. Marcina Kromera 5)
Posadzka kościoła garnizonowego ułożona jest z dwóch odmian wapieni (skał osadowych chemicznych):
- ciemniejsze płytki (brunatne, brązowe, czerwonawe) to wapienie pochodzące z okolic Kielc, powstałe w gorącym morzu okresu dewońskiego, a więc około 375 milionów lat temu; zawierają one skamieniałości gąbek, widocznych w postaci owalnych i nieregularnych zarysów o średnich kilku i kilkunastu centymetrów, a także drobnych, kilkumilimetrowych ‘gałązek’,
- jasne, zazwyczaj żółte płytki wapieni z okresu jurajskiego, powstałych około 160 milionów lat temu; zawierają one skamieniałości amonitów (zwinięte muszle podzielone przegrodami), belemnitów (miodowe i brunatne kształty przypominające nieco strzałę) oraz gąbek (nieregularne plamy oraz owalne i okrągłe kształty z grubą, perforowaną ścianą i komorą wewnątrz.
Punkt 2: Skamieniałości przyniesione podczas zlodowaceń
(ul. Zamkowa)
W cokole zamku, od strony ulicy Zamkowej, widoczne są kamienie polne. Wśród nich szczególnie interesujące są jasne, niemal białe, niekiedy podobne do betonu kawałki skał. Są to wapienie (skała osadowa chemiczna) powstałe w ciepłym morzu, które około 420 milionów lat temu (w okresie sylurskim) znajdowało się w miejscu dzisiejszego Bałtyku. W czasie zlodowaceń plejstoceńskich skały te zostały przyniesione razem z lodem na teren dzisiejszej Polski.
W niektórych wapieniach syluru widoczne są niewielkie muszelki: to skamieniałości ramienionogów – organizmów morskich posiadających muszle złożone z dwóch skorupek, podobne do muszli małży. To jedne ze zwierząt, które żyły w morzu sprzed 420 milionów lat.
Punkt 3: Katedra – Najstarsze skamieniałości Olsztyna
(ul. Stanisława Staszica 5)
W posadzce naw bocznych bazyliki św. Jakuba można zobaczyć szare i brunatne skały ułożone w szachownice. Są to tak zwane wapienie szwedzkie pochodzące z położonej na Bałtyku wyspy Olandii.
W wapieniach (skała osadowa chemiczna) możemy znaleźć proste i zagięte, podzielone przegrodami muszle. Są to skamieniałości łodzikowców. Zazwyczaj są one jaśniejsze od otaczającej skały, ale ze względu na ciemności panujące w świątyni do odnalezienia niektórych z nich konieczna jest latarka. Skamieniałości te pochodzą z okresu ordowickiego, a więc liczą sobie około 460 milionów lat! To najstarsze skamieliny jakie możemy zobaczyć w Olsztynie.
łodzikowce są dzisiaj bardzo rzadkimi zwierzętami morskimi, jednak w ordowiku zasiedlały one licznie ówczesne morza i były jednymi z najbardziej niebezpiecznych drapieżników.
Punkt 3: Katedra – Pamiątka po rafie z tropikalnego morza
W kruchcie bazyliki konkatedralnej św. Jakuba znajduje się posadzka ułożona z wapieni (skała osadowa chemiczna) pochodzących z okolic Kielc i powstałych w ciepłym morzu okresu dewońskiego, czyli około 375 milionów lat temu. Terytorium Polski znajdowało się wówczas na południowej półkuli, między zwrotnikiem Koziorożca a równikiem. Takie same skały widzieliśmy wcześniej w posadzce kościoła garnizonowego (ciemne płytki).
W wapieniach znajdujących się w posadzce widoczne są skamieniałości organizmów morskich, przede wszystkim gąbek (owalne i nieregularne zarysy o średnicy kilku-kilkunastu centymetrów oraz robakowate kształty o średnicach poniżej centymetra), a także małży (nieregularne, jasne kształty). Zwierzęta te tworzyły strukturę przypominającą współczesną rafę barierową u wybrzeży Australii. Skały z posadzki są więc pamiątką po czasach, kiedy znajdująca się na południowej półkuli Polska przykryta była wodami płytkiego, gorącego morza, zasiedlanego przez organizmy rafotwórcze.
Punkt 4: Wapienie ze skamieniałościami ramienionogów
(ul. Dąbrowszczaków 30)
Fasada budynku Banku PKO przy ul. Dąbrowszczaków 30 wyłożona jest płytami wapienia – skały osadowej chemicznej – zawierającego liczne skamieniałości muszli. Skamieliny te należą do ramienionogów: morskich zwierząt posiadających dwie skorupki podobne do skorupek małży. Były one powszechne w erze paleozoicznej, między innymi w okresie dewońskim (około 370 milionów lat temu), z którego pochodzą oglądane przez nas skały. Oprócz muszli ramienionogów widocznych w postaci przekrojów na powierzchni płyt można jeszcze dostrzec owalne, a także rurkowate szkielety gąbek.
Autorami mapy oraz wycieczek geologicznych po Olsztynie są Paweł Wolniewicz (mapa, stanowiska ze skałami), Alicja Szarzyńska (fotografie, stanowiska ze skałami) oraz Maciej Wolniewicz (geologiczne atrakcje związane z Mikołajem Kopernikiem).