Małże

Zwierzęta zaliczane do typu mięczaków, razem z głowonogami (do których należą/należały między innymi łodzikowate, amonitowate i pochewkowce z belemnitami), ślimakami oraz kilkoma innymi mniej licznymi gromadami zwierząt. Pojawiły się już w okresie kambryjskim, a zatem ich skamieniałości można znaleźć w skałach paleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych. Żyją w wodach słonych i słodkich, ale najliczniejsze są w płytkich morzach. Odżywiają się pokarmem filtrowanym z wody.

Małże często zagrzebują się w piasku, a niektóre wiercą jamki w skałach. Drążenia małży mogą się zachować jako skamieniałości śladowe. Umięśniona noga pozwala tym zwierzętom na poruszanie się, zagrzebywanie oraz wiercenie w podłożu.

Skamieniałości

Większość okazów zachowanych w stanie kopalnym żyła w morzach. Zwierzęta te pozostawiły po sobie muszlę złożoną z dwóch skorupek. W skałach zachowana może być pojedyncza skorupka lub obie (cała muszla).

Muszla małży składa się z dwóch skorupek, z których jedna jest z reguły lustrzanym odbiciem drugiej. Na wewnętrznej stronie widoczne są niekiedy ślady części ciała: mięśni oraz płaszcza. W przypadku współczesnych okazów wewnątrz dostrzegalna jest także warstwa perłowa, wyścielająca wnętrze muszli. Wiele małży wytwarza też perły. Stanowią one ochronę przed ciałem obcym lub pasożytem, znajdującym się wewnątrz muszli i powodującym podrażnienia.

Jeśli do naszych czasów przetrwało jedynie wypełnione wnętrze muszli, natomiast same skorupki uległy rozpuszczeniu, to mówimy wówczas o ośródce. Zewnętrzna ornamentacja takich okazów jest wówczas niedostrzegalna, a same skamieniałości nie są z reguły zbyt efektowne.

Z czym można pomylić małże?

Do małży bardzo podobne są ramienionogi. Budowa ciała tych dwóch grup zwierząt jest całkowicie odmienna, ale muszle nie różnią się znacząco. Zarówno małże, jak i ramienionogi posiadają muszlę złożoną z dwóch skorupek. Ich budowa wewnętrzna jest różna, ale można to dostrzec dopiero podczas badań pod mikroskopem.

Inne jest również wnętrze muszli. W przypadku ramienionogów we wnętrzu widoczne są struktury służące do podtrzymywania ramienia (lofoforu), natomiast we wnętrzu muszli małży można obserwować linię płaszczową, wzdłuż której przyczepiony był płaszcz stanowiący część ciała zwierzęcia. Cechy te są jednak niewidoczne, gdy dysponujemy muszlą tkwiącą w skale, a to jest najczęstsza sytuacja.

Wymienione trudności powodują, że najpewniejszą cechą pozwalającą na odróżnienie małży i ramienionogów, nawet bez dużego doświadczenia, jest przebieg płaszczyzny symetrii dzielącej muszlę:

• w przypadku muszli ramienionogów płaszczyzna symetrii przebiega od jej wierzchołka, w poprzek skorupki,
• w przypadku muszli małży płaszczyzna symetrii przechodzi pomiędzy skorupkami.

Ta cecha pozwala na odróżnienie małży od ramienionogów, nawet wtedy gdy dysponujemy pojedynczą skorupką lub jej odciskiem. W przypadku ramienionogów jedna część skorupki jest lustrzanym odbiciem drugiej. Muszla małży wygląda inaczej. Jedna część każdej skorupki (określana mianem tylnej) jest z reguły większa od drugiej (przedniej), a zatem nie można przeprowadzić płaszczyzny symetrii od wierzchołka w poprzek skorupki.

Symetria muszli bardzo ułatwia odróżnianie obu grup zwierząt, jednak niektóre okazy mogą mimo wszystko sprawiać problemy. Niekiedy niesymetryczność przedniej i tylnej części skorupki małża jest bardzo subtelna, w innych przyczyną kłopotów jest słabe zachowanie okazu. Jeszcze większe trudności sprawiają skamieniałości całkowicie uwięzione w skale, gdy na powierzchni widoczna jest tylko cienka, wygięta linia skorupki. W takiej sytuacji wątpliwości rozstrzyga dopiero analiza z użyciem mikroskopu. Gdy okaz jest oglądany jedynie gołym okiem, to można pomylić małże nie tylko z ramienionogami, ale także z innymi grupami zwierząt morskich.

Dodatkową wskazówką ułatwiającą odróżnianie małży i ramienionogów może być wiek skał, w których znaleziony został dany okaz. Nie należy jednak traktować go jako głównego kryterium służącego do rozpoznawania skamieniałości. Zarówno małże, jak i ramienionogi pojawiły się bowiem w kambrze i żyją do dzisiaj, więc występowały wspólnie przez ponad 500 milionów lat.

Analizując historię obu tych grup zwierząt morskich można jednak zauważyć, że w paleozoiku zdecydowanie dominowały ramienionogi. W mezozoiku zostały one stopniowo zastąpione przez małże. Dzisiaj ramienionogi stanowią wielką rzadkość i są niewielką grupą zwierząt. W paleozoiku sytuacja była jednak odwrotna.

Gdzie można znaleźć skamieniałości małży?

Skamieniałości małży znajdowane są między innymi w następujących rejonach Polski:

• Dolina środkowej Wisły, rejon na północny-wschód od Krakowa (okolice Miechowa), Roztocze. Odsłaniają się tam skały górnej kredy, liczące od 65 do 90 milionów lat, powstałe w wodach morza, które znajdowało się wówczas na niemal całym terenie dzisiejszej Polski. W morzu tym powstawały wapienie oraz inne skały zbudowane z węglanu wapnia oraz krzemionki. Znajdowane są w nich liczne skamieniałości małży. Szczególnie częste są muszle okazów należących do tak zwanej grupy inoceramów (od rodzaju Inoceramus). Ich najbardziej charakterystyczną cechą są grube, koncentryczne pierścienie przyrostowe.
• Opolszczyzna. Skamieniałości małży znajdowane są w skałach triasu oraz kredy. O ile w osadach kredowych małże są stosunkowo łatwe do rozpoznania, o tyle w wapieniach środkowego triasu współwystępują one z bardzo podobnymi do nich ramienionogami. Utrudnia to rozpoznanie obu grup. Małże bardziej powszechne są w warstwach, w których występuje bogaty zespół innych skamieniałości, podczas gdy ramienionogi znajdowane są częściej w warstwach, w których poza ich muszlami nie ma wielu innych szczątków zwierzęcych. W przypadku trudności z rozpoznaniem obu grup pomocne może okazać się odszukanie płaszczyzny symetrii, aczkolwiek niektóre z rodzajów oraz gatunków małży i ramienionogów spotykanych w skałach środkowego triasu (czyli w tak zwanym „wapieniu muszlowym”) sprawiają dużo problemów początkującym paleontologom.
• Wyżyna Śląsko-Krakowska i obrzeżenie Gór Świętokrzyskich. Skamieniałości małży znajdowane są tutaj głównie w wapieniach górnej jury, liczących około 160 milionów lat, ale także w skałach górnej kredy. Ilościowo ustępują one gąbkom, amonitom i belemnitom, zwłaszcza w osadach jurajskich.
• Sudety. Skamieniałości małży tkwią w piaskowcach. Są to skały górnej kredy, powstałe w morzu przed 90 milionami lat. Niekiedy same muszle uległy rozpuszczeniu i jedynymi ich pozostałościami są pustki w piaskowcach, wykazujące niewyraźny zarys muszli. Mimo to małże są jednymi z najczęstszych skamieniałości znajdowanych w piaskowcach górnej kredy. Są one rozmieszczone bardzo nierównomiernie. Obok miejsc obfitujących w skamieniałości mogą znajdować się całe kompleksy skalne, w których małży brakuje.
• Północna Polska. Skamieniałości małży znajdowane są także w skałach przyniesionych do Polski przez lądolód skandynawski, podczas zlodowaceń plejstoceńskich. Ilościowo ustępują one jednak wyraźnie ramienionogom, od których odróżnia je brak płaszczyzny symetrii przecinającej skorupkę.

Skamieniałości małży znajdowane są również w innych lokalizacjach, mniej interesujących dla zbieracza okazów tej grupy. Jedną z nich jest rejon Kielc, gdzie duże, grube skorupy małży występują w wapieniach dewonu. Zdecydowanie dominują tam jednak ramienionogi. Ponadto małże widoczne są w postaci przekrojów przez muszle, które są mało efektowne i nie stanowią pięknych skamieniałości.