Grupa wymarłych paleozoicznych zwierząt bezkręgowych, należąca do stawonogów. Trylobity pojawiły się we wczesnym kambrze, a wyginęły z końcem permu, podczas wielkiego wymierania permskiego. Żyły w morzach i oceanach.
Stawonogi, do których należą trylobity, są pod względem liczby gatunków największym typem wszystkich zwierząt. Najlepiej znani przedstawiciele stawonogów to owady i pajęczaki. Żyją wszędzie, a swoją wielką liczebność i zróżnicowanie zawdzięczają między innymi dużej wytrzymałości jaj i zarodków na zmiany temperatury oraz innych parametrów środowiska.
Stawonogi posiadają segmentowane ciało wyposażone w ruchome odnóża. W odróżnieniu od pierścienic (do których należą wieloszczety) sąsiadujące ze sobą segmenty zgrupowane są w większe zespoły, które spełniają odmienne funkcje. Pierwsze segmenty stanowią część głowową, kolejne – tułów, a niekiedy wykształcony jest również odwłok.
Ordowickie trylobity Flexicalymene z Maroka – jedne z najbardziej znanych skamieniałości tej grupy stawonogów.
Przedstawicieli typu stawonogów chroni zewnętrzny szkielet – pancerz. Składa się on często z ruchomych płytek, do których przyczepione są mięśnie. Charakterystyczne dla stawonogów jest linienie, czyli zrzucanie pancerza podczas wzrostu i zastępowanie go nowym, większym. Dzięki temu jeden osobnik może zostawić po sobie nawet kilka skamieniałości.
Skamieniałości trylobitów
Pancerze są niemal zawsze jedyną pozostałością po trylobitach (choć w Górach Świętokrzyskich spotykane są również ślady kroczenia i żerowania tych zwierząt). Ten zewnętrzny szkielet chroniącym przed drapieżnikami był zbudowany z minerału kalcytu. Składał się on z trzech części, czyli tak zwanych tarcz:
- głowowej, nazywanej cefalonem,
- tułowiowej, czyli toraksu,
- ogonowej (odwłokowej), czyli pygidium.
Podział pancerza trylobita na trzy tarcze: cefalon, toraks i pygidium. Fot. Mark A. Wilson (Department of Geology, The College of Wooster).
Nazwa tej grupy zwierząt oznacza trzy płaty. Nie jest ona jednak związana z poprzecznym podziałem na cefalon, toraks i pygidium. Pancerz trylobitów dzielił się bowiem na trzy części także w przekroju podłużnym. Przez niemal cały szkielet trylobitów przebiegała wyraźna oś, która z reguły stanowiła wypukłość, niekiedy bardzo wyraźną. Centralna wypukłość na cefalonie nosi nazwę glabelli, natomiast na toraksie – axis. W przypadku wielu trylobitów oś ta była widoczna również na tarczy odwłokowej.
Na tarczy głowowej (cefalonie) oprócz centralnie położonej glabelli znajdowały się także policzki, oraz (u niemal wszystkich trylobitów) – kalcytowe oczy.
Toraks (tułów) składał się z segmentów. Ich liczba była różna. Najmniej segmentów posiadały gatunki trylobitów pływające w toni morskiej. Gatunki pełzające po dnie (czyli stanowiące tak zwany bentos) miały z reguły kilkanaście segmentów tułowiowych.
Podział podłużny trylobita na trzy płaty (loby). Od takiej charakterystycznej cechy pancerza pochodzi nazwa tej grupy stawonogów. Fot. Mark A. Wilson (Department of Geology, The College of Wooster).
Każdy segment toraksu podzielony był na trzy części. W środku znajdowała się oś (axis), a po lewej i prawej stronie – tak zwane pleury.
Pygidium często również posiadało wyraźną axis, a niekiedy także segmenty. Pancerze pierwszych trylobitów były często złożone z oddzielnych segmentów. Z czasem segmentacja zanikła, a cała tarcza ogonowa zrosła się w pojedynczy fragment szkieletu.
Pancerz osłaniał tylko część grzbietową zwierzęcia, pozostawiając odsłoniętą stronę brzuszną. Niektóre trylobity wykształciły więc możliwość zwinięcia się w chwili zagrożenia (tak samo jak współczesne jeże). W efekcie paleontolodzy znajdują też często skamieniałości zwiniętych trylobitów.
Trylobity osiągnęły szczyt swojego rozwoju w kambrze, a później w ordowiku. Wiele gatunków wymarło w końcu kambru, a potem podczas wymierania ordowickiego. W sylurze i dewonie trylobity były jeszcze stosunkowo częste, ale ich zróżnicowanie było o wiele mniejsze niż w kambrze i ordowiku. W ostatnich dwóch okresach ery paleozoicznej – czyli karbonie i permie – ta grupa stawonogów stanowiła już rzadkość, a z końcem permu wymarła całkowicie.
Olbrzymie zróżnicowanie oraz szybka ewolucja kambryjskich trylobitów powodują, że są one wykorzystywane jako świetne skamieniałości przewodnie dla kambru, a w mniejszym stopniu dla ordowiku.
Zwinięty trylobit z dewonu Stanów Zjednoczonych. Fot. Mark A. Wilson (Department of Geology, The College of Wooster).
Skamieniałości trylobitów są znajdowane bardzo licznie. Zwierzęta te zrzucały bowiem swoje pancerze kilka razy w ciągu życia. Stąd też pojedynczy osobnik mógł potencjalnie pozostawić po sobie kilka skamieniałości.
W stanie kopalnym zachowują się (poza skrajnie rzadkimi przypadkami) tylko pancerze trylobitów. Częste są znaleziska pojedynczych tarcz, z reguły cefalonów oraz pygidiów.
Ślad pozostawiony przez częściowo zagrzebanego w osadzie, spoczywającego trylobita. Takie skamieniałości śladowe zaliczane są do rodzaju Rusophycus. Fot. Mark A. Wilson (Department of Geology, The College of Wooster).
Poza całymi pancerzami oraz ich fragmentami w skałach paleozoiku znajdowane są również ślady działalności trylobitów – tak zwane skamieniałości śladowe. Zwierzęta pozostawiły po sobie ślady zagrzebując się w osadzie, rozgrzebując osad w poszukiwaniu pokarmu, a także krocząc po dnie.
Rekonstrukcja trylobita z rodzaju Scutellum. To jeden z późniejszych rodzajów tych zwierząt. Jego skamieniałości znajdowane są w skałach syluru i dewonu. Rys. Jakub Kowalski.
Gdzie można znaleźć trylobity?
Trylobity znajdowane są jedynie w skałach paleozoiku. Można ich poszukiwać między innymi w następujących regionach Polski:
Góry Świętokrzyskie. Skały paleozoiczne widoczne są na powierzchni w centralnej części (tak zwanym paleozoicznym trzonie) tych gór. Skamieniałości trylobitów mogą być znalezione w osadach kambru, ordowiku, syluru, dewonu i karbonu. Najwięcej skał kambryjskich to twarde piaskowce budujące najwyższe pasma Gór Świętokrzyskich. Niestety, trylobity są w nich niezmiernie rzadkie.
Osady ordowiku są słabo odsłonięte. Nieco bardziej dostępne są skały syluru. W ciemnych łupkach sylurskich można sporadycznie znaleźć ładne skamieniałości trylobitów.
Sporo okazów znajdowanych jest w skałach dewońskich, w okolicach Kielc oraz w rejonie Nowej Słupi. W wielu przypadkach są to skamieniałości mające bardzo dużą wartość naukową. Okazy są jednak często niewielkie, mniej efektowne od trylobitów przywożonych do Polski na przykład z Maroka.
Trylobit z rodzaju Phacops pochodzący z dewonu Gór Świętokrzyskich. Okaz ma około 6 cm.
Niektóre znaleziska trylobitów z Gór Świętokrzyskich pochodzą także ze skał dolnego karbonu. Skały te są jednak widoczne na powierzchni tylko w bardzo nielicznych miejscach.
Północna i centralna Polska. Skamieniałości trylobitów, niekiedy bardzo duże, sięgające kilkunastu centymetrów, można znaleźć w zasięgu zlodowaceń plejstoceńskich. Okazy te pochodzą z dna Bałtyku oraz wysp należących dzisiaj do Szwecji, leżących na Morzu Bałtyckim. Zostały one przyniesione na teren Polski razem z lodem lodowcowym. Trylobity te są wieku ordowickiego lub sylurskiego. Często zachowane są tylko fragmenty ich szkieletów, zwłaszcza tarcze ogonowe. Można jednak również znaleźć kompletne okazy.
Skamieniałości trylobitów znajdowane są w skałach ordowiku i syluru przyniesionych na teren północnej Polski przez plejstoceński lądolód.
Z czym można pomylić trylobity?
Znaleziska zachowanych w całości pancerzy trylobitów są łatwe w identyfikacji. Bardzo często okazy są jednak niekompletne, a wtedy można je pomylić z różnymi grupami zwierząt paleozoicznych. Tarcze ogonowe ze słabo widoczną segmentacją bywają niepoprawnie rozpoznawane jako muszle ramienionogów. Pojedynczy płat boczny tułowia z zaznaczającą się segmentacją można również błędnie oznaczyć jako szczątki łodzikowatego.
Niektóre okazy trylobitów można przeoczyć. Dotyczy to niewielkich okazów pochodzących z Gór Świętokrzyskich, tarcz ogonowych (niekiedy bardzo dużych, ale nie odróżniających się barwą od tła skalnego) z osadów polodowcowych, a także przekrojów muszli widocznych na powierzchni skał. Niekiedy bowiem skamieniałość trylobita uwięziona jest w skale, a na zewnątrz zauważalna jest tylko nieregularna linia przekroju przez pancerz zwierzęcia. Takie trudne do dostrzeżenia okazy spotykane są zwłaszcza we fragmentach skalnych przyniesionych do Polski przez lądolód skandynawski.
Warto zajrzeć:
- A guide to the orders of trilobites – anglojęzyczna witryna poświęcona wyłącznie trylobitom
