Zaznacz stronę

Fluoryt

Minerał, chemicznie fluorek wapnia. Tworzy piękne ośmiościenne i sześcienne kryształy, a także dwunastościany. Wyróżnia się ogromną gamą możliwych barw. Fluoryty są ciemnofioletowe, różowe, zielone, niebieskie, żółte… Mogą być przezroczyste, przeświecające i nieprzezroczyste. Dawniej nazywano więc fluoryt „rudnym kwiatem”, gdyż niewiele innych minerałów złożowych osiąga taką skalę barw. Nie jest twardy (4 stopień w skali Mohsa), a niewłaściwie traktowany (na przykład zanurzony w zimnej wodzie) może ulec spękaniu.

Choć piękny i stosowany od wieków w celach ozdobnych (dzisiaj w sprzedaży są między innymi nieobrobione, naturalne, pięknie wykształcone zielone kryształy pochodzące z Chin), fluoryt jest jednak przede wszystkim surowcem o znaczeniu gospodarczym. Można dzięki niemu uzyskać kwas fluorowodorowy, użyć go jako topnika w hutnictwie, wykorzystać jako soczewki.

Fluoryt z Dolnego Śląska.

Fluoryt z Dolnego Śląska. Szerokość okazu: 3,5 cm.

Fluoryt często występuje zresztą razem z innymi minerałami o znaczeniu przemysłowym, na przykład wraz z rudami metali. Ma to związek z genezą fluorytu, który często tworzy się w wyniku procesów hydrotermalnych, czyli związanych z przepływem gorących roztworów bogatych w pierwiastki i jony, z których krystalizują i wytrącają się minerały. Podobne pochodzenie ma wiele innych minerałów rudnych. Fluoryt pojawia się wśród produktów krystalizacji resztek stopu skalnego (magmy), na przykład w żyłach granitoidowych, a także wśród skał osadowych.

Większość polskich fluorytów pochodzi z Kletna koło Stronia Śląskiego. Eksploatację prowadzono tam do 1962 roku, obecnie okazy znajdowane są nadal na hałdach. Szczególnie ciekawe są minerały z żył zbudowanych z kwarcu i fluorytu. Ciemnofioletowy fluoryt jest w nich poprzerastany kwarcem (często kwarcem mlecznym), tworząc piękną mozaikę dobrze widoczną na oszlifowanych powierzchniach. Poza tym w Kletnie znajdowane są też okazy fluorytu o zabarwieniu zielonkawym, niebieskawym, a także bezbarwne. Zabarwienie fluorytu nie jest trwałe, po części wynika nie z domieszek znajdujących się w sieci krystalicznej, ale z napromieniowania. Barwa może zaniknąć pod wpływem nagrzania, a pojawić się po naświetleniu promieniami rentgenowskimi.

Minerały Polski - fluoryt.

Żyłki fluorytu razem z mlecznym kwarcem. Kletno koło Stronia Śląskiego. Szerokość zdjęcia: 5 cm.

Fluoryt jest też spotykany w rejonie masywu granitoidowego Strzegomia. Jest to wielki pluton granitoidowy, to jest istniejąca w odległych czasach, głęboko pod powierzchnią, komora magmowa wypełniona gorącym (ponad 1000 st. C) stopem skalnym. Stop też stygł powoli, na przestrzeni milionów lat, aż stał się skałą magmową głębinową – granitoidem. Granitoidy z okolic Strzegomia powstały w komorze magmowej aktywnej ponad 300 milionów lat temu, w czasach gdy Dolny Śląsk przyłączany był dopiero do Europy, i gdy powstawał wielki kontynent Pangea. Stygnące granitoidy tworzyły (oprócz ogromnego plutonu, czyli zakrzepłego zbiornika magmowego) również żyły nazywane pegmatytowymi, zbudowane z gruboziarnistej skały o składzie granitu. W tych pegmatytach spotykane są duże kryształy minerałów, głównie kwarcu oraz skaleni, ale także fluorytu. Okazy tego ostatniego minerału znajdowano między innymi w kamieniołomie w Czernicy.

Duże ilości fluorytu spotykane były także w trakcie eksploatacji minerału barytu w kopalni „Stanisławów” w rejonie Jawora. Fluoryt jest też znany ze Złotego Stoku, Gór Izerskich, okolic Mirska oraz Kowar. Najbardziej znane stanowiska tego minerału na świecie zlokalizowane są między innymi w Azji (Chiny, Mongolia) i Ameryce Północnej (stany Illinois, Kentucky, Missouri, New Hampshire i Nowy Jork w USA), a w Europie – zwłaszcza w Wielkiej Brytanii (hrabstwa Durham, Derby, Konwalia, Kumbria), ale również w Norwegii, Szwajcarii, Czechach, Niemczech, Włoszech (Bergamo), ale także – w Polsce.

Dekoracyjne zastosowania fluorytu sprowadzały się na przestrzeni wieków przede wszystkim do wyrobu naczyń oraz rzeźb. Jest zbyt miękki dla potrzeb jubilerskich (twardość 4 w skali Mohsa), jednak świetnie sprawdzał się od stuleci do waz (starożytne vasa murrhina), mis oraz pucharów.

Z minerałem tym związane jest zjawisko fluorescensji, zawdzięczające swoją nazwę właśnie fluorytowi. Fluorescencja polega na emisji światła w wyniku wzbudzenia światłem widzialnym, ultrafioletowym lub innym czynnikiem. Brązowe okazy fluorytów z Ohio (USA) wykazują ponadto zjawisko fosforescencji – świecą one nie tylko w trakcie naświetlania promieniowaniem ultrafioletowym (na biało), ale również po jego ustaniu (na żółto). Może być to efekt obecności wrostków bituminów. Inne odmiany mogą z kolei w ogóle nie reagować na światło ultrafioletowe.

Polskie fluoryty

Stanowiska fluorytu znajdują się na Dolnym Śląsku. Jest to minerał rozpowszechniony, stąd lista miejsc jest długa, jednak w większości przypadków znaleziska nie miały wartości ozdobnej.

  • Kletno koło Stronia Śląskiego – złoże fluorytu, jedyne w Polsce, eksploatowane do 1962; fluoryt występuje tu w kilku odmianach:
    1. wiele agregatów krystalicznych, potrzaskanych,
    2. żyły kwarcowo-fluorytowe o miąższości do kilkudziesięciu centymetrów, ciemnofioletowy fluoryt przerasta w nich z kwarcem, stanowiąc dobry materiał zdobniczy,
    3. żyły fluorytowe oraz gniazda fluorytowe o średnicy kilkunastu metrów i zawartości fluorytu do 90% objętości, barwy fioletowej, zielonej, niebieskiej, czarnej;
    4. fluoryt niekiedy współwystępuje z rudami uranu; głównie w postaci skupień, prawidłowo wykształcone kryształy są rzadkie,
  • okolice Strzegomia i Czernicy – Strzegom, Grabina, góra Wojan, Żółkiewka, Czernica, Kostrza, Zimnik, także Paszowice koło Jawora – niebieskie, różowe, zielone, fioletowe, czerwone, przezroczyste kryształy fluorytu w pegmatytach (grubokrystalicznej odmianie granitoidów), grupujące się zwłaszcza w pustkach – druzach pegmatytowych; najczęściej narastają na skaleniu i kwarcu, na fluorycie pojawiają się z kolei epidot i zeolity, czasem z kalcytem i pirytem; kryształy często o nierównym zabarwieniu lub strefowym, z ciemnym jądrem; kryształy ośmio- i sześcienne
  • w kopalni „Stanisławów” koło Jawora – w złożu barytu, niekiedy zawartość fluorytu do 20% objętości, skupienia do 20 cm średnicy z drobnymi kryształkami, naskorupienia, a także rzadkie, dobrze wykształcone, sześcienne kryształy o długości do 1 cm, różnobarwny: zielony, szaroniebieski, brązowy, bezbarwny,
  • Złotoryja – fioletowe ziarna na wzgórzu Wilkołak,
  • Gębczyce koło Strzelina – w wapieniu, razem z opalem, bardzo drobne jasnofioletowe ziarna,
  • Lubin-Polkowice – w kopalniach miedzi, skupienia i żyłki w skałach węglanowych nad łupkami miedzionośnymi, gniazda, wypełnienia spękań, w stylolitach (zygzakowatych strukturach będących wynikiem częściowego rozpuszczania skał węglanowych pod ciśnieniem); ciemnofioletowy do bezbarwnego, tworzy ziarniste skupienia, rzadziej kryształy; mikroskopijne ziarna fluorytu mogą stanowić nawet do 2% objętości skały,
  • Boguszów – w kopalni barytu, pasmowe przerosty i żyłki w barycie, nieregularne ziarna do 5 cm średnicy, do 40% objętości skały, szary, trudno dostrzegalny,
  • Kuźnice Świdnickie i Kamieńsk koło Wałbrzycha – w skałach magmowych wulkanicznych (riolitach),
  • Wałbrzych, Góra Zamkowa (Podzamcze) – w skałach magmowych wulkanicznych (melafiry), z kwarcem, kalcytem i barytem, szarozielony, ciemnozielony, niebieskawy; rzadkie ośmiościany o średnicy ponad 1 cm,
  • dawna kopalnia „Victoria”, Wałbrzych – żyłki w skałach wulkanicznych (porfirach),
  • Rzeczka koło Walimia – w brekcjach gnejsowych niewielkie ziarna fluorytu, razem z ametystem i barytem,
  • Złoty Stok – fluoryt w skale serpentynitowej, warstewki do 1 cm grubości na granicy wapienia i serpentynitu, głównie zielone i fioletowe agregaty, bardzo rzadkie kryształy ośmiościenne,
  • Janowa Góra koło Stronia Śląskiego – w żyle kwarcowo-kalcytowej znajdowano rzadkie, fioletowe ośmiościany,
  • góra Śnieżnik – w sztolni w dolinie potoku Lej Mały, żyła kwarcowo-fluorytowa o długości 70 m i grubości do 13 m, w gnejsach, nieregularne żyłki i ziarna fluorytu, jasnozielony, szarozielony, spękany,
  • wzgórze Wyrwak koło Mirska – w grejzenach topazowych znajdowano ziarna o średnicach do 1 cm, ze spękaniami; fluoryt powstał w wyniku działania procesów hydrotermalnych,
  • Kotlina koło Mirska – małe ziarna do kryształów 1 cm,
  • Czerniawa-Zdrój – u stóp góry Czerniawska Kopa (Unięcice) wydobywano dawniej fluoryt fioletowoniebieski z cienkiej żyły,
  • Gierałtówek koło Czerniawy – ziarna fluorytu w gnejsach,
  • Rozdroże Izerskie i kopalnia „Stanisław” na Izerskich Garbach – w skałach wapienno-krzemianowych fluoryt występuje razem z diopsydem, wollastonitem, kalcytem,
  • Radoniów koło Gryfowa Śląskiego – żyłki i kryształy, niekiedy o budowie pasowej, w starej kopalni uranu,
  • Gierczyn, Krobica, Przecznica koło Świeradowa-Zdroju – w granatowo-łyszczykowych łupkach cynonośnych, fluoryt fioletowoniebieski i zielony, także w żyle kwarcu w Krobicy,
  • Świeradów-Zdrój – północno-zachodnie zbocze Sępiej Góry, południowo-wschodnie zbocze wzgórza Zajęcznik – kwarcyty fluorytowe, drobne, liczne ziarna o średnicy ułamków milimetra, zawartość poniżej 2% objętości, ale miejscami fluoryt zastępuje kwarc i stanowi nawet 20% objętości skały,
  • Kwieciszowice koło Jeleniej Góry – w łupkach i kwarcytach żyła fluorytu o miąższości 0,5 m; rozproszone ziarenka fluorytu również w amfibolitach i kataklazytach,
  • Kopaniec, Mała Kamienica koło Jeleniej Góry – granitognejsy zawierające fluoryt oraz turmalin, także żyłki wypełnione kwarcem i ciemnofioletowym fluorytem,
  • Michałowice koło Szklarskiej Poręby – fioletowy fluoryt w skałach pegmatytowych,
  • wzgórze Kopki, Jelenia Góra – dawniej znajdowano tu drobne druzy (pustki) w skale pegmatytowej oraz w granitach, wypełnione niebieskobiałe kryształy fluorytu o średnicy kilku mm,
  • Jeżów Sudecki koło Jeleniej Góry – południowe stoki góry Szybowisko; dobrze wykształcone kryształy, bezbarwne lub żółtawoszare, razem z kwarcem, dolomitem, kalcytem, siarczkami,
  • Wilcza Poręba (Karpacz) – w pegmatytach z Kruczych Skał, małe kryształki współwystępujące z korundem, także w gnejsach; w sztolni u wylotu Sowiej Doliny w łupkach łyszczykowych, razem z kwarcem,
  • Kowary – w dawnej kopalni „Wolność”, w złożu magnetytu: agregaty kryształów, ciemnozielone, zielonobiałe, rzadkie w wapieniach, niebieskofioletowe, niewielkie wrostki w żyle granitowej,
  • Podgórze koło Kowar – góra 942 m, w kierunku na Rozdroże Kowarskie, żyła fluorytu z molibdenitem; w dawnej kopalni Rubezahl w łupkach łyszczykowych żyła o grubości 1 m, długości co najmniej 150 m, białe i niebieskawe skupienia krystaliczne, razem z hematytem, pirytem i chalkopirytem; w kopalni uranu Podgórze; w kopalni Redens Gluck, fioletowoniebieski i zielonkawy, razem z galeną i pirotynem,
  • Miedzianka koło Janowic Wielkich – w żyłach chlorytowych, fioletowoniebieski i zielony, naskorupienia i żyłki, bardzo rzadkie zielone ośmiościany, często z kalcytem lub barytem i galeną, bądź z chalkopirytem,
  • Radzimowice koło Wojcieszowa – złoże Stara Góra – fioletowoniebieskie i bladofioletowe agregaty z kwarcem, magnezytem lub chlorytem.