W dewonie bujnie rozwijały się grupy zwierząt zamieszkujących płytkie, szelfowe morza. Na zdjęciu zaliczane do mięczaków tentakulity. Fot. Mark A. Wilson.
Okres geochronologiczny, czyli jedna z jednostek geologicznych dziejów Ziemi (zobacz Tabela stratygraficzna), wydzielonych przez geologów. Wchodzi w skład ery paleozoicznej i następuje po sylurze.
Początek dewonu został wydatowany na około 415 mln lat temu. Granicę pomiędzy dewonem a późniejszym karbonem wydatowano z kolei na około 360 mln lat.
Najważniejsze informacje
Życie
- w późnym dewonie (w pobliżu granicy franu i famenu – dwóch pięter późnego dewonu) miało miejsce wymieranie; jest ono określane mianem wymierania późnodewońskiego lub wymierania fran/famen (F/F)
- w środkowym dewonie, w efekcie stale podwyższającego się poziomu morza, doszło do upodobnienia się faun organizmów morskich na dużych obszarach i zaniku wielu gatunków endemicznych; ta redukcja bioróżnorodności stanowiła wstęp do wymierania fran/famen
- w morzach liczne są amonitowate – przodkowie mezozoicznych amonitów – należące między innymi do goniatytów, a także do klymenii (druga z wymienionych grup występowała tylko w ostatnim piętrze dewonu – famenie); z kolei goniatyty osiągnęły w późnym dewonie swój szczyt rozwoju
- we wczesnym dewonie wymarły graptolity właściwe, stanowiące częstą skamieniałość ciemnych łupków sylurskich
- w ciepłych dewońskich morzach strefy okołorównikowej bujnie rozwijały się budowle organiczne przypominające współczesne rafy, tworzone przede wszystkim przez koralowce z grupy Rugosa oraz przez gąbki z grupy stromatoporoidów
- w osadach morskich dewonu powszechnie spotykane są mikroskamieniałości konodontów, czyli aparatów szczękowych prymitywnych strunowców, które wyginęły (lub przestały wytwarzać elementy szkieletowe) z końcem triasu
- wielka radiacja ryb; szybko ewoluowały między innymi ryby chrzęstnoszkieletowe, przodkowie dzisiejszych rekinów
- ryby pancerne (inaczej plakodermy) były groźnymi drapieżnikami morskimi oraz słodkowodnymi; mogły one osiągać kilka metrów długości
- inne ryby, które odniosły w dewonie ewolucyjny sukces, to promieniopłetwe, dwudyszne oraz trzonopłetwe; bardzo charakterystyczne były żyjące do dziś (choć reprezentowane tylko przez pojedyncze rodzaje) ryby dwudyszne, posiadające zarówno skrzela, jak i płuca; pozwala to im na oddychanie również powietrzem atmosferycznym
- na lądach pojawiają się pierwsze lasy
- z końcem dewonu atmosfera jest już zbliżona do współczesnej; zawiera ona około 16 procent tlenu
- pojawiają się pierwsze płazy (w środkowym dewonie); są to pierwsi przedstawiciele tetrapodów – czworonożnych kręgowców; również w dewonie pojawiły się pierwsze lądowe kręgowce
Ziemia w środkowym dewonie. Kontynenty powoli zbliżały się do siebie, co ostatecznie doprowadziło do powstania superkontynentu Pangea. Rekonstrukcja przygotowana z użyciem programu GMAP.
Geografia
- większość kontynentów znajdujących się wówczas na Ziemi zbliżała się do siebie; u końca tego procesu było powstanie Pangei (od karbonu do triasu)
- największym kontynentem na kuli ziemskiej pozostawała w dewonie Gondwana; leżała ona w wysokich szerokościach geograficznych na południowej półkuli (w pobliżu bieguna)
- duże zmiany zachodziły na kontynencie Laurusja (Euroameryką), który powstał na przełomie syluru oraz dewonu na skutek połączenia Laurencji, Baltiki i Awalonii w trakcie orogenezy kaledońskiej; we wczesnym dewonie doszło do ostatecznego połączenia dawnej Laurencji z Awalonią (orogeneza lub faza akadyjska na południowo-wschodnim obrzeżeniu platformy północnoamerykańskiej)
- nowopowstała Laurusja obejmowała teren dzisiejszej platformy północnoamerykańskiej wraz z częścią Appalachów, platformę wschodnioeuropejską, a także teren dzisiejszej Wielkiej Brytanii, krajów Beneluksu, północnej Francji oraz Niemiec
- w kierunku Laurusji zbliżał się zespół mikrokontynentów określanych wspólną nazwą Armoryki (lub A.T.A; ang. Armorican Terrane Assemblage); w początkach dewonu znajdował się on w bezpośrednim sąsiedztwie Laurusji, od której jednak oddzielał ją zbiornik morski o skorupie oceanicznej; połączenie Laurusji i Armoryki nastąpiło w karbonie, w trakcie orogenezy waryscyjskiej
- od południa do Laurusji zbliżała się Gondwana; jej połączenie z Laurusją w karbonie było jednym z najważniejszych etapów powstawania superkontynentu Pangea
- Laurusja była położona w rejonie równika; dlatego też morskie osady dewonu na obszarze Europy i Ameryki Północnej to w dużej mierze wapienie powstające w płytkich zbiornikach morskich strefy tropikalnej; w Górach Świętokrzyskich znaleziono dewońskie budowle organiczne podobne do współczesnych raf
- w efekcie orogenezy kaledońskiej duża część Laurusji została wypiętrzona; w strefie, gdzie doszło do kolizji pomiędzy dawnymi Laurencją i Baltiką powstawały lądowe, czerwone skały klastyczne – głównie zlepieńce i piaskowce; skały te są określane mianem Old Red Sandstone, skąd pochodzi używana niekiedy dawna nazwa Laurusji: kontynent oldredowy
- poza Gondwaną i Laurusją nadal istniały samodzielne kontynenty Syberia oraz Kazachstania, a także fragmenty skorupy kontynentalnej budujące dzisiaj podłoże wschodnich Chin
Klimat
- klimat ciepły, jednak z końcem dewonu zaznaczyło się ochłodzenie związane z zaczynającym się glacjałem i zlodowaceniem Gondwany, znajdującej się w rejonie południowego bieguna Ziemi
- wysoki światowy poziom morza
- Laurusja, w skład której wchodziła dzisiejsza Ameryka Północna oraz Europa (bez części centralnej i południowej), znalazła się w rejonie równika; w efekcie skały dewońskie z terenu Polski to między innymi wapienie powstałe w płytkich morzach strefy okołorównikowej
- w morzach szelfowych zalewających oraz otaczających Laurusję tworzyły się budowle organiczne przypominające trochę współczesne rafy; były one budowane między innymi przez koralowce (grupy Rugosa oraz Tabulata) i gąbki z grupy stromatoporoidów
