- bazalty,
- dioryty i gabra,
- porfiry (w tym andezyty i riolity)
Granitoidy to duża grupa skał magmowych głębinowych, czyli takich, które krystalizowały w głębi Ziemi, i są w całości zbudowane z dostrzegalnych gołym okiem kryształów. Cechą charakterystyczną granitoidów jest występowanie w nich minerału kwarcu. Skała magmowa głębinowa, w której nie znajdziemy tego minerału, nie może być nazwana granitoidem.
Obok kwarcu w granitoidach występują również skalenie, a z reguły także miki. Czasami znajdowane są kryształy innych minerałów, między innymi amfibole.
Granitoid czy granit?
Granitoidy są dzielone na podtypy, a decydujące znaczenie dla oznaczenia poszczególnych odmian ma skład chemiczny skaleni. Granit to skała, w której skalenie alkaliczne i plagioklazy występują w podobnych ilościach. W przypadku polskich skał oznacza to zazwyczaj, że wśród kryształów skaleni spotykane są zarówno te o barwie różowej lub czerwonawej, jak i białe plagioklazy.
Jeśli w skale widoczne są niemal wyłącznie skalenie jednego z dwóch ich rodzajów (to znaczy tylko skalenie alkaliczne lub plagioklazy), to skała jest granitoidem, ale nie granitem. Sytuację komplikuje fakt, że nie zawsze uda się stwierdzić “na oko” (czyli makroskopowo), czy w skale reprezentowane są obie grupy skaleni. Geolodzy wyróżnili je na podstawie składu chemicznego, który nie zawsze jest wyraźnie odzwierciedlony w zewnętrznych cechach kryształów. W kontrowersyjnych sytuacjach bezpieczniej jest nazwać skałę granitoidem, a nie granitem.
W potocznym języku często używa się terminu “granit”, odnosząc go do wszystkich granitoidów. To błąd. Jest on jednak tak rozpowszechniony, że w literaturze często znajdziemy granitoidy nie będące granitami, które zostały opisane właśnie jako granity. Świetny przykład stanowią “granity tatrzańskie”, które w większości nie są granitami, ale innymi odmianami granitoidów – głównie tonalitami i granodiorytami.
Granitoidy w Polsce
Granitoidy Dolnego Śląska
Granitoidy można znaleźć na terenie Dolnego Śląska. Ich wielkie intruzje – czyli ogromne ciała skalne powstałe w wyniku zastygnięcia stopu w komorze magmowej – widoczne są na powierzchni w następujących miejscach:
- w Karkonoszach (kremowe i lekko różowe granity, zawierające liczne duże kryształy skaleni),
- w rejonie Kudowy-Zdroju (ciekawe granity o różowej barwie),
- w okolicach Strzegomia, Strzelina oraz Sobótki (granitoidy o jasnej barwie, zawierające białe skalenie oraz drobne plamki czarnej miki – biotytu); to z tych lokalizacji pochodzą granitoidowe kostki, bryły oraz płyty, wykorzystywane jako kostki brukowe oraz kamienie ozdobne,
- na południowo-zachodnich krańcach Polski (tak zwane granitoidy łużyckie).
Większość wymienionych skał (poza granitoidami łużyckimi) powstała ponad 300 milionów lat temu, gdy dzisiejsza Europa i Ameryka Północna połączyły się z innymi lądami, tworząc olbrzymi kontynent Pangei (była to orogeneza waryscyjska (hercyńska)). Doszło wtedy również do przyłączenia do dzisiejszej Europy wschodniej Sudetów, Masywu Czeskiego, a także dużych fragmentów Niemiec, Francji oraz Hiszpanii. To wtedy narodziła się środkowa i zachodnia część naszego kontynentu. Przez południowo-zachodnią Polskę ciągnął się wówczas potężny łańcuch górski, a w głębi Ziemi tworzyły się ogromne komory wypełnione magmą. To właśnie te zbiorniki, po ostygnięciu i krystalizacji, dały początek dolnośląskim granitoidom. A w kotlinach, które tworzyły się w rejonie wypiętrzanych wówczas łańcuchów górskich, powstawały lasy i torfowiska. Rosnące tam drzewa dały początek złożom węgla kamiennego.
Granitoidy Tatr
Są to różne odmiany granitoidów (granitów jest wśród nich stosunkowo niewiele), które tak jak granitoidy Dolnego Śląska powstały 300 milionów lat temu, podczas tworzenia się ogromnego kontynentu Pangei. Granitoidy te częściowo zostały później, pod wpływem nacisku Afryki na centralną część kontynentu europejskiego, wyrzucone ze swej pierwotnej pozycji i nasunięte na północ, na dużo młodsze skały osadowe. W ten sposób powstały tak zwane płaszczowiny tatrzańskie.
Granitoidy północnej i środkowej Polski
Sporo granitoidów można znaleźć również na terenie północnej i niemal całej centralnej Polski. Tereny te znalazły się pod grubą pokrywą lodu, który dotarł do naszego kraju ze Skandynawii. Wydarzenie to miało miejsce w epoce plejstocenu, a ówczesne zlodowacenia ustąpiły ostatecznie około 12 tysięcy lat temu. Wraz z lodem ze Skandynawii dotarły do nas głazy i żwiry pochodzące ze Szwecji, Finlandii, Estonii, a także z dna Bałtyku. Wśród nich sporo jest granitów.
Granity ze Skandynawii mają bardzo urozmaiconą barwę; często są czerwone, ale również zielonkawe, czasami z czarnymi smugami. Najbardziej charakterystycznym ich elementem są duże skalenie, barwy jasnoczerwonej, pomarańczowej lub kremowej, często o wyraźnym pokroju płytkowym. Oprócz nich w skale granitowej często można dostrzec małe, czarne kryształy miki lub – rzadziej – amfiboli. Kryształy kwarcu mają z kolei nieregularny, niekiedy mocno zaokrąglony kształt i wypełniają przestrzenie pomiędzy innymi minerałami. Kwarc jest z reguły szary, niekiedy bardzo lekko niebieskawy.
Swoimi żywymi barwami granity skandynawskie zdecydowanie wyróżniają się na tle białawych, szarych lub lekko kremowych granitoidów Dolnego Śląska. Inny jest także ich wiek. Granity ze Skandynawii są bowiem najstarszymi skałami znajdowanymi na terenie Polski. Wiele z nich ma ponad półtora miliarda lat! Powstały one na wielkim kontynencie, który łączył w sobie dzisiejszą Amerykę Północną, fragmenty Ameryki Południowej, a także północno-wschodnią Europę. Skandynawia znajdowała się na krawędzi tego kontynentu, a na jej terenie tworzyły się wysokie góry przypominające nieco współczesne Andy. Taka sceneria towarzyszyła powstawaniu granitoidów, które dzisiaj zbieramy na terenie północnej i środkowej Polski.
Więcej o granitach z północnej Polski można przeczytać w artykule Pamiątki po epoce lodowej, czyli dwa miliardy lat historii w zasięgu ręki.