Zaznacz stronę

Formy peryglacjalne

To jest strona w katalogu form rzeźby terenu związanych z działalnością lodowców i lądolodów. Opisano na niej formy peryglacjalne, które wprawdzie nie mają związku z przesuwającymi się masami lodu, ale powstają bardzo często na ich przedpolu.

Strefa peryglacjalna to obszary znajdujące się pod wpływem klimatu zimnego. Według niektórych badaczy obejmuje ona tereny, na których średnia roczna temperatura wynosi poniżej -1 st. C. W epoce plejstoceńskiej strefa ta znajdowała się na terenie Polski, na południe od obszarów zajętych przez pokrywy lodowe. Lądolód zmieniał swój zasięg, a ostatecznie wycofał się w kierunku północnym – w efekcie właściwie na całym terenie naszego kraju można znaleźć formy peryglacjalne powstałe w plejstocenie. Tworzyły się one podczas kolejnych zlodowaceń oraz pomiędzy nimi, dzięki czemu powstał skomplikowany obraz nakładających się na siebie form i osadów różnego wieku, trudnych w badaniu, ale przechowujących szczegółowe informacje o dawnym klimacie.

Formy peryglacjalne bogato występują zwłaszcza na terenie środkowej Polski, który bardzo długo rozwijał się w warunkach zimnego klimatu, ale bez pokrywy lądolodowej (która nie dotarła tam w czasie zlodowaceń północnopolskich). W północnej części kraju są rzadsze – tam w zamian możemy obserwować stosunkowo młode i dobrze zachowane formy terenu ukształtowane przez lądolód skandynawski.

Współcześnie tylko niewielkie fragmenty terytorium Polski znajdują się w strefie przypominającej peryglacjalną. Są nimi wyższe partie Tatr, Karkonoszy, a także rejon Babiej Góry oraz Śnieżnika.

Wyznaczenie zasięgu strefy peryglacjalnej w epoce plejstoceńskiej nie jest łatwe, ponieważ zostawiła ona pamiątki znacznie bardziej rozproszone niż osady i formy lodowcowe; dużo trudniej jest więc je datować. Mimo to znamy bardzo wiele form powstałych w warunkach peryglacjalnych. Najważniejsze z nich to:

  • rumowiska skalne,
  • ślady (tak zwane pseudomorfozy) po dawnych klinach lodowych,
  • pozostałości po gruntach wzorzystych,
  • zagłębienia po strukturach typu pingo,
  • a także (częściowo) pola wydm śródlądowych,
  • oraz graniaki.

Z klimatem peryglacjalnym częściowo związana jest także obecność lessów.

Rumowiska skalne

Powstały na skutek wietrzenia litych, masywnych skał w warunkach zimnego klimatu. Mają one charakter pokryw oraz strumieni głazowych zbudowanych z ostrokrawędzistych fragmentów skalnych, znajdujących się na wierzchowinach wzniesień lub na ich stokach.

W Polsce peryglacjalne rumowiska skalne występują między innymi w następujących miejscach:

  • Karkonosze (rumosz stanowią odłamki granitów karkonoskich),
  • Ślęża (rumowiska gabrowe),
  • Masyw Śnieżnika (rumowiska zbudowane z gnejsów),
  • Babia Góra (piaskowce magurskie),
  • Bieszczady (piaskowce),
  • Góry Świętokrzyskie (piaskowce kambryjskie).
Rumowisko skalne (gołoborze) na Świętym Krzyżu w Górach Świętokrzyskich.

Rumowisko skalne (gołoborze) na Świętym Krzyżu w Górach Świętokrzyskich. Fot. Joanna Jaworska.

Rumowisko andezytowe na zboczu Bryjarki w Szczawnicy.

Rumowisko andezytowe na zboczu Bryjarki w Szczawnicy (pogranicze Pienin oraz Beskidu Sądeckiego).

Kliny lodowe

Wskazują na obecność wiecznej zmarzliny. Są to szczeliny zwężające się ku dołowi, powstające na skutek pękania gruntu, jego zamarzania, i wypełniania tworzących się żył lodem. Ślady dawnych klinów lodowych mogą zachować się jako tak zwane pseudomorfozy po klinach lodowych, wskazujące dawny zasięg wiecznej zmarzliny.

Pozostałości klinów lodowych z epoki plejstoceńskiej są na terenie Polski częste i zachowane zwłaszcza w pokrywach lessowych. Liczne są między innymi w rejonie Sandomierza oraz na Wyżynie Lubelskiej. Niekiedy sięgają one na głębokość kilku metrów.

Grunty wzorzyste (grunty strukturalne)

Na skutek współpracy procesów zamarzania i rozmarzania, pęcznienia i sortowania osadu powstają regularne, przestrzennie uporządkowane układy powierzchni gruntu. Są one częste na obszarach tundrowych. Grunty te mają postać wieloboków, sieci i pasów kamienistych. Większe odłamki skalne są w nich uporządkowane w postaci pierścieni otaczających wyspy zbudowane z drobniejszego materiału.

W Polsce dobrze zachowane grunty tego rodzaju, pochodzące z epoki plejstoceńskiej, znajdują się w Karkonoszach.

Grunty wzorzyste w Karkonoszach.

Grunty wzorzyste w Karkonoszach. Zdjęcie pochodzi z pracy Marek Křížek, David Krause, Tomáš Uxa, Zbyněk Engel, Václav Treml & Andrzej Traczyk (2019) Patterned ground above the alpine timberline in the High Sudetes, Central Europe, Journal of Maps, 15:2, 563-569 (fig. 3).

Grunty wzorzyste w Karkonoszach.

Grunty wzorzyste w Karkonoszach. Zdjęcie pochodzi z pracy Marek Křížek, David Krause, Tomáš Uxa, Zbyněk Engel, Václav Treml & Andrzej Traczyk (2019) Patterned ground above the alpine timberline in the High Sudetes, Central Europe, Journal of Maps, 15:2, 563-569 (fig. 3).

Pingo

Pagórki z jądrem lodowym o wysokości od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów oraz średnicy kilkuset metrów. Powstają w strefie peryglacjalnej w luźnym osadzie. Tworzą się na skutek zamarzania wody gruntowej, wypychającej pod ciśnieniem leżący powyżej grunt. Prowadzi to do powstania szczelin odsłaniających lodowe jądro pagórka, co umożliwia jego wytapianie się. W efekcie dochodzi do zaniku wzniesienia, jednak wokół dawnego lodowego jądra pozostaje wał, przypominający nieco struktury otaczające krater meteorytowy znajdujący się w luźnym osadzie. W centrum dawnego pingo tworzy się natomiast bezodpływowe zagłębienie oraz – często – jezioro. Proces powstawania i zaniku pagórka lodowego trwa co najmniej setki lat.

Z terenu Polski znane są zagłębienia post-pingo, czyli pozostałe po dawnych pingo, istniejących w epoce plejstoceńskiej. W naszej aktualnej strefie klimatycznej struktury takie nie mogą się oczywiście tworzyć.

Pola wydmowe

Wielkie wydmy śródlądowe, porośnięte borami (na przykład Puszczy Noteckiej), były aktywne u schyłku epoki plejstoceńskiej, a więc jeszcze w warunkach klimatu peryglacjalnego. Powstały one wskutek działalności wiatru na obszarach przykrytych piaskami:

  • rzecznymi, odłożonymi na dnach pradolin między innymi przez wody płynące bardzo szerokim korytem w kierunku zachodnim, równolegle do znajdującego się dalej na północ czoła lądolodu,
  • równin sandrowych, utworzonych przez rzeki roztokowe wpływające wieloma korytami ze znajdujących się dalej na północ czasz lodowych.

Bardzo wiele z tych wydm to tak zwane wydmy paraboliczne, mające postać łuku z wysuniętą do przodu centralną częścią.

Wydma Pustelnia w Puszczy Noteckiej.

Wydma Pustelnia w Puszczy Noteckiej.

Pokrywy lessowe

Lessy – osady pochodzenia wiatrowego (eolicznego), składające się z ziaren kwarcu we frakcji pyłowej, czyli o średnicach najczęściej około 0,02-0,04 milimetra – przez wiele lat wiązano ze zlodowaceniami plejstoceńskimi i z panującymi na ich przedpolu warunkami peryglacjalnymi. Rzeczywiście, zwarte pokrywy lessowe często występują na południe (w przypadku półkuli północnej) od obszarów zajętych w epoce plejstoceńskiej przez lądolody. Uważano, że pyłu dostarczyły procesy erozji glacjalnej (związanej z działalnością lodu lodowcowego – zwłaszcza ścieranie), a także wietrzenie w surowym klimacie peryglacjalnym. Tak uzyskany materiał był przenoszony przez wiatr na obszarach pozbawionych roślinności.

Współczesne badania nie wykluczają takiego pochodzenia osadów lessowych. Znane są jednak inne źródła materiału. Co więcej, pokrywy lessów europejskich oraz azjatyckich nie mają wszędzie takiej samej genezy. Tym niemniej w wielu źródłach lessy wciąż są umieszczane jako przejaw działalności wiatru w klimacie peryglacjalnym. W przypadku naszych, polskich pokryw lessowych jest w tym wiele prawdy, jednak warto pamiętać, że ich geneza jest bardziej skomplikowana.

Graniaki (wielograńce)

Fragmenty skalne posiadające jedną lub kilka gładkich ścian zorientowanych względem siebie pod różnym kątem i oddzielonych ostrymi krawędziami. Powierzchnie te nie muszą być idealnie gładkie. Często spotykane są na nich rowki oraz jamki.

Wygładzone powierzchnie były skierowane prostopadle do dominującego kierunku wiatru. Istnienie wielu takich ścian na jednym okazie może wskazywać na zmianę jego położenia (i strony dowietrznej), lub na różne kierunki dominujących wiatrów.

Biorąc pod uwagę ich genezę, graniaki są zatem formami związanymi z niszczącą działalnością wiatru (czyli formami eolicznymi). W Polsce jednak powstawały one w dużej mierze w trakcie epoki plejstoceńskiej, na przedpolu pokryw lodowych. Powierzchnie wygładzone na skutek erozji wiatrowej (czyli eolicznej) spotykane są na głazach narzutowych. To dlatego graniaki zostały tutaj umieszczone w katalogu form peryglacjalnych. Warto jednak pamiętać, że czynnikiem prowadzącym do ich powstania był wiatr, a nie sam zimny klimat plejstocenu.