Korund (w tym rubin i szafir)

Bardzo twardy minerał (9 stopień w skali twardości Mohsa) – ustępuje jedynie diamentowi. Chemicznie stanowi tlenek glinu, niekiedy z domieszkami żelaza, chromu oraz tytanu. Ze względu na swoją twardość nadaje się do produkcji materiałów ściernych, zwłaszcza jego odmiany drobnokrystaliczne i ziarniste. Otrzymywany jest także w sposób syntetyczny.

Korund tworzy kryształy o pokroju słupowym, niekiedy dość duże. Częste są zrosty dwóch (bliźniaki), a także wielu kryształów (bliźniaki wielokrotne). Korund nie wykazuje łupliwości, choć posiada preferowane kierunki pękania różnie położone w stosunku do ścian słupa. Przełam jest muszlowy lub zadziorowaty, a połysk szklisty, po oszlifowaniu nabierający nieco cech połysku diamentowego.

Ciemno zabarwione odmiany korundu wykazują dychroizm – zdolność do zmiany barwy w zależności od położenia kryształu względem źródła światła. Najwyraźniej jest on obserwowany w kierunkach prostopadłych do najdłuższej osi kryształów. Okazy czerwone mogą zmieniać barwę pomiędzy ciemno- i bladoczerwoną; niebieskie stają się żółtawoniebieskie. Niektóre odmiany mogą ponadto wykazywać zjawisko asteryzmu – na skutek obecności drobnych wrostków (inkluzji) wewnątrz kryształu na powierzchni oszlifowanego kamienia pojawia się połyskująca gwiazda.

Niektóre odmiany korundu są kamieniami szlachetnymi. Dotyczy to odmian przezroczystych:

• rubin – ciemnoczerwona odmiana,
• szafir – odmiana niebieska.

One również mogą występować zarówno w postaci naturalnej, jak i syntetycznej. Czerwone zabarwienie związane jest z domieszkami chromu, niebieskie – tytanu, natomiast żelazo jest odpowiedzialne za spektrum kolorów od żółci do ciemnobrunatnej, a nawet czarnej barwy. Zabarwienie nie zawsze jest jednolite. W kryształach mogą występować pasy o różnych odcieniach; niekiedy pojawiają się również bezbarwne smugi.

Szafiry z różnych lokalizacji różnią się nieco zabarwieniem. Niektóre z odmian uzyskały własne nazwy, wśród nich najbardziej znane są szafiry o barwie błękitu kaszmirskiego. Z kolei bezbarwne korundy nazywane są niekiedy białymi szafirami lub leukoszafirami.

Szlachetne odmiany korundu są od wieków cenione na Dalekim Wschodzie. Tam też znajdują się najbardziej znane stanowiska tych kamieni (Indie, Sri Lanka, Tajlandia).

Piękno przezroczystych korundów jest uwydatnianie poprzez szlifowanie. Rubinom nadaje się formę kaboszonów, a także stosuje się szlify płaskie. W przypadku szafirów dobrze sprawdza się szlif diamentowy oraz schodkowy.

Korund pojawia się w skałach magmowych (zwłaszcza sjenitach, a także granitoidach oraz ich grubokrystalicznej odmianie – pegmatytach). Jest obecny również w skałach przeobrażonych. W Polsce stanowi rzadkość. Kamienie przypominające szafir, zabarwione na lekko niebieski kolor znane są z Wilczej Poręby w Karpaczu.

Ze względu na swoją wysoką twardość i dużą odporność korund zachowuje się też w skałach osadowych, nawet po zniszczeniu innych minerałów wchodzących w skład skały macierzystej, i może być transportowany na duże odległości. Dzięki temu jest on też znajdowany w osadach rzecznych – w Polsce na przykład w piaskach z okolic Złotoryi.

Okazy korundu nie mające znaczenia jubilerskiego mogą być bardzo duże. Z RPA znane są kryształy o długości do 25 cm, ważące niemal 150 kg.

Rubin

Czerwono zabarwiona, przezroczysta odmiana korundu. Swój intensywny kolor zawdzięcza śladowym ilościom chromu znajdującego się w sieci krystalicznej tlenku glinu, czyli właściwego minerału korundu. Odcień brązowy związany jest natomiast z obecnością żelaza. Dla rubinów charakterystyczne są wrostki (inkluzje) innych minerałów, zwłaszcza rutylu. Są one odpowiedzialne za niektóre efekty optyczne, w tym asteryzm.

Rubiny krystalizują często w postaci sześciobocznych słupów. Nie wykazują łupliwości, a przełam jest nierówny. Połyskują szkliście. Niekiedy zawierają igiełkowe wrostki minerału rutylu.

Najbardziej cenione rubiny pochodzą z Myanmaru. Wydobywano je tam co najmniej od XVI wieku. Stamtąd znane są też największe okazy, ważące ponad tysiąc karatów. Bogatsze złoża znajdują się w sąsiedniej Tajlandii, ale ich czerwień jest mniej intensywna: wykazują one brązowe i brunatne odcienie. Rubiny znajdowane są również w Pakistanie, a także w Tanzanii (mają tam one charakterystyczny pokrój krótkosłupowy i tkwią w jaskrawozielonym tle skalnym). Inne stanowiska znane są z terytorium Afganistanu, Angoli, Australii, Brazylii, Chinach, Indii, Kenii, Rosji, Stanów Zjednoczonych (Karolina Północna i Południowa, Montana) oraz Zambii.

Rubiny pojawiają się w skałach przeobrażonych (np. w Kenii), magmowych głębinowych, a także magmowych wulkanicznych (na przykład w Tajlandii). Ich zawartość w nich jest jednak na tyle niewielka, że preferowane jest pozyskiwanie okazów ze złóż wtórnych, osadowych, czyli na przykład z osadów rzek zawierających okruchy niszczonych skał macierzystych rubinów. Ze względu na swoją twardość korund może bowiem przetrwać działanie intensywnych procesów wietrzenia oraz erozji. Rubiny na wtórnym złożu znane są przede wszystkim z Myanmaru, Sri Lanki oraz Tajlandii. Żwiry rzeczne są płukane, zagęszczane, a następnie ręcznie sortowane. W złożach z Myanmaru znajdowane są także liczne inne kamienie szlachetne, w tym beryle, chryzoberyle, cyrkony, granaty, szafiry i turmaliny. W sprzedaży znajdują się także ozdobne kawałki zielonkawej skały pochodzącej z Tanzanii, nazywanej anyolitem lub skałą zoisytową, w której tkwią duże rubiny, niemające jednak wartości jubilerskiej.

Rubiny szlifowane są fasetkowo lub do postaci kaboszonów. Od końca XIX wieku produkowane są syntetyczne rubiny – były to jedne z pierwszych sztucznych kamieni mających zastąpić naturalne kamienie szlachetne.

Szafir

Mianem szafiru najczęściej określa się niebiesko zabarwiony korund, jednak do grupy szafiru zaliczane są także inne zabarwione korundy, poza rubinami – a więc czarne, zielone, żółte. Barwa niebieska jest skutkiem obecności w sieci krystalicznej śladowych ilości tytanu oraz żelaza. Dla wielu szafirów charakterystyczne są drobne inkluzje w postaci pęcherzyków cieczy.

Tak jak inne korundy szafir jest bardzo twardy (stopień 9 w skali Mohsa), wykazuje szklisty połysk i brak łupliwości, a jego przełam jest nierówny bądź muszlowy. Często wykazuje nierówne zabarwienie, na przykład przechodzące od odcienia niebieskiego aż po prawie bezbarwną część kryształu.

Szafiry znane są zwłaszcza z Myanmaru, Kaszmiru, Sri Lanki (głównie ze złóż wtórnych) oraz Australii (Nowa Południowa Walia, Queensland, Tasmania). Występują również w Brazylii, Finlandii, Indiach, Kambodży, Kenii, Malawi, Tajlandii, Tanzanii, USA (Montana) oraz Zimbabwe. Odcień kryształu jest wskazówką przy ustalaniu miejsca jego pochodzenia.

Niektóre okazy szafirów są bardzo duże. Z Myanmaru znany jest szafir ważący niemal 1000 karatów, czyli prawie 200 gramów.

Leukoszafir

Bezbarwna i całkowicie przezroczysta odmiana korundu. Spotykany na Sri Lance (na wtórnym złożu, w rzecznych żwirach), a także w Stanach Zjednoczonych (w stanie Montana). Szlifowany fasetkowo oraz w postaci kaboszonów.

Polskie korundy

Korundy jest stosunkowo rzadkim minerałem polskich skał (czyli tak zwanym minerałem akcesorycznym). Dotyczy to zwłaszcza szlachetnych odmian tego minerału. Jego stanowiska zlokalizowane są na Dolnym Śląsku:

• Wilcza Poręba w Karpaczu – w pegmatytach kryształki korundu; w Kruczych Skałach w Wilczej Porębie pojawiają się białe lub bladoniebieskie korundy (szafiry), przeświecające do przezroczystych, do 1-5 cm średnicy według różnych źródeł,
• Miedzianka koło Janowic Wielkich – w hornfelsach (skały przeobrażone) na północno-wschodnich zboczach góry Wołek, mikroskopijne ziarna o średnicach ułamków milimetra,
• Bystrzyca Górna w Górach Sowich – enklawy eklogitów amfibolowych tkwiące w skale granulitowej (rodzaj skały przeobrażonej) zawierają korund, przede wszystkim drobne szare ziarna oraz niewielkie, pojedyncze rubiny, znane z kamieniołomu około 700 m na południe od miejscowości; pojawiają się też nieregularne szczątki większych kryształów o pokroju tabliczkowym oraz niewielkie pręciki lub tabliczki skupione w gronach; korund jest prawdopodobnie produktem rozpadu innych minerału, przypuszczalnie dystenu,
• Podzamek koło Kłodzka – w granitoidach Podzameckiej Kopy, w enklawach hornfelsów (skały przeobrażone), słupkowe lub nieprawidłowo wykształcone, drobne ziarna,
• Żelazno koło Kłodzka – w starych kamieniołomach na wschód od szosy Żelazno-Kłodzko, w hornfelsach sąsiadujących z granitoidami, nieprawidłowo wykształcone ziarna,
• Bielice koło Stronia Śląskiego – szczyt i północny stok góry Kowadło, w hornblendytach i perydotytach hornblendowych, a także w amfibolitach – ziarna korundu, skupienia złożone z ziaren różnych rozmiarów, pojedyncze kryształy, nieprawidłowo wykształcone ziarna,
• Legnickie Pole,Mikołajowice, Wądroże Wielkie – korundy na wtórnym złożu (w skale osadowej), w przedplejstoceńskich piaskach złotonośnych; wykazują pokrój słupkowy i beczułkowaty, głównie bladoniebieskie z odcieniem zielonkawym szafiry, też na zwałach dawnych kopalni złota, pochodzące z bazaltów,
• Łazany koło Świdnicy – w niewielkim starym kamieniołomie na wzgórzu 1 km na północ od wsi, w łupkach hornfelsowych, nawet do 2% objętości skały, nieprawidłowo wykształcone ziarna, czasami skupione w agregaty,
• okolice Lwówka Śląskiego – bardzo niewiele mikroskopijnych szafirów w plioceńskich żwirach złotonośnych, na wysokości 230-240 m n.p.m.,
• Hala Izerska, żwiry doliny Izerki, Jagnięcy Potok (dopływ Izery) – duże koncentracje drobnych ziaren minerałów ciężkich, w tym czerwone i czarne spinele, cyrkony, hiacynty, korundy czasem z widocznym zjawiskiem asteryzmu (tzw. szafir gwiaździsty),
• Pogórze Izerskie – w osadach rzecznych, obtoczone beczułkowate i słupowe kryształy, niebieskie, różowofioletowe, średnica do 2 mm,
• Siedlęcin koło Jeleniej Góry – na prawym brzegu Bobru w przełomie, drobne ziarna w gnejsach (czyli skałach przeobrażonych),
• Szyszkowa Górna, aluwia doliny Kwisy w rejonie Leśnej – korundy nieforemne, beczułkowate, słupowe, średnica 0,5-2 mm; też dobrze obtoczone, spłaszczone ziarna różowe, błękitne, fioletowe, sine,
• Złotoryja – w piaskach złotonośnych współczesnych, polodowcowych i plioceńskich, pojedyncze ziarna korundu, w plioceńskich osadach szafiry i rubiny, ziarna o średnicy do 0,6 mm, rubiny czerwone, brunatnoczerwone, bladoróżowe; szafiry od jasno- do ciemnoniebieskich; oprócz korundu inne minerały ciężkie: cyrkon, rutyl, epidot, dysten, turmalin, spinel, granaty, ilmenit); macierzyste skały tych złóż okruchowych znajdują się w Karkonoszach oraz Górach Izerskich.