Skały krzemionkowe to grupa skał osadowych składających się co najmniej w połowie objętości z dwutlenku krzemu w postaci minerałów lub mineraloidów powstałych w miejscu, gdzie tworzyła się skała (są to tak zwane minerały autigeniczne).
Skały te powstają najczęściej na skutek wytrącania dwutlenku krzemu (krzemionki) z roztworu wodnego, bądź w wyniku nagromadzenia krzemionkowych elementów szkieletów różnych organizmów. Minerały krzemionkowe tworzą się również w trakcie przemian zachodzących podczas przemiany osadu w skałę (czyli w trakcie diagenezy). Taki sposób powstawania pozwala na zaliczenie skał krzemionkowych do szerszej grupy skał osadowych chemicznych oraz organogenicznych.
Definicja skał krzemionkowych może wydać się na pierwszy rzut okaz skomplikowana. Pozwala ona jednak na odróżnienie tego podtypu skał osadowych chemicznych od skał osadowych okruchowych, które powstają na skutek nagromadzenia się minerałów (często minerałów składających się z krzemionki, takich jak kwarc) pochodzących z niszczenia innych skał. Minerały tworzące skały okruchowe powstały w innym miejscu niż tworzyła się skała i zazwyczaj o wiele wcześniej. Takie minerały określamy mianem allogenicznych, w odróżnieniu od autigenicznych minerałów budujących skały krzemionkowe.
Skały krzemionkowe zbudowane są często z kwarcu i/lub chalcedonu – oba minerały są chemicznie dwutlenkiem krzemu (krzemionką). Spotykana jest też bezpostaciowa forma krzemionki, czyli opal (jest on mineraloidem).
Przykłady skał krzemionkowych
Krzemienie to najczęściej spotykane skały krzemionkowe. Można je znaleźć na terenie niemal całej Polski. Krzemienie tworzą konkrecje, czyli skupienia mineralne otoczone ze wszystkich stron innymi skałami (często węglanowymi), o kształtach kulistych, cylindrycznych, dyskoidalnych lub nieregularnych. W polskiej literaturze zakłada się, że krzemień powinien wyraźnie graniczyć ze skałą otaczającą. Często różni się też od niej barwą. Rozmiary krzemieni są zróżnicowane, najmniejsze mają średnicę liczoną w centymetrach. Jeżeli granica pomiędzy krzemieniem a skałą otaczającą jest niewyraźna, wówczas można użyć nazwy czert. Barwa krzemienia jest dowolna – w Polsce znajdowane są okazy czarne, białe, szare, czerwone, niebieskie, brązowe. Zabarwienie może być niejednorodne, tak jak w przypadku znanych polskich krzemieni pasiastych.
Krzemień pasiasty z Jury Krakowsko-Częstochowskiej.
Wielobarwne krzemienie znajdowane w osadach polodowcowych północnej i środkowej Polski.
Radiolaryty to skały krzemionkowe zbudowane z mikroskopijnych szkielecików promienic (Radiolaria), od których pochodzi ich nazwa. Powstają one w głębokich morzach (na dnach na głębokości kilku kilometrów), gdzie nie mogą się tworzyć skały węglanowe.
Rogowce to skały krzemionkowe tworzące warstwy, a nie konkrecje (jak krzemienie). Ich pochodzenie oraz skład mineralogiczny mogą być różne.
Lidyt to czarny lub szary rogowiec. Skała ta zawdzięcza swoją barwę domieszce materiału węglistego. Niekiedy występują w niej żyłki kwarcu. W Polsce spotykane są na Dolnym Śląsku, w utworach ery paleozoicznej.
Jaspis to czerwona lub wielobarwna odmiana rogowca, często wstęgowana lub plamista, często o walorach ozdobnych. Barwa jest wynikiem obecności w tej skale związków żelaza.
Typowy polski jaspis z Dolnego Śląska, z kamieniołomu melafiru w Świerkach koło Nowej Rudy. Fragment wypolerowanej powierzchni okazu. Szerokość zdjęcia: około 5 cm.
Opoka to skała przejściowa pomiędzy krzemionkowymi a węglanowymi. Składa się z autigenicznego opalu lub chalcedonu (czyli krzemionka), którym towarzyszy kalcyt (a więc węglan wapnia).
