Zaznacz stronę

Łodzikowate (łodzikowce, „łodziki”)

Grupa zwierząt należących do głowonogów – tak jak amonitowate, amonity właściwe oraz belemnity. W odróżnieniu od tych trzech grup łodzikowate żyją do dzisiaj, choć stanowią dużą rzadkość i znamy tylko ich pojedyncze gatunki. W erze paleozoicznej występowały jednak powszechnie w morzach, i były jednymi z najgroźniejszych drapieżników. Głowonogi te posiadają muszlę podzieloną za pomocą przegród na segmenty. Ciało zwierzęcia znajduje się w komorze znajdującej się przy ujściu.

Stosowana niekiedy w odniesieniu do tej grupy nazwa „łodziki” nie jest w pełni poprawna, gdyż ściśle rzecz biorąc wyraz „łodzik” odnosi się tylko do jednego, żyjącego do dzisiaj rodzaju łodzikowatych. Jego łacińska (stosowana także w języku angielskim) nazwa to Nautilus. Termin „łodziki” można również zastosować w odniesieniu do rzędu Nautilida, do którego należy współczesny Nautilus.

Rekonstrukcja łodzikowatego z ordowiku.

Tak wyglądały łodzikowate żyjące w ordowiku i sylurze. W odróżnieniu od nich współczesny rodzaj Nautilus posiada całkowicie skręconą muszlę. Rys. Edyta Felcyn.

Tak jak amonitowate i amonity właściwe łodzikowate posiadały zewnętrzną muszlę podzieloną na segmenty za pomocą przegród. W odróżnieniu od amonitów muszle łodzikowatych (zwłaszcza paleozoicznych) są często proste, choć nie jest to regułą.

Skamieniałości łodzikowców

Łodzikowate pojawiły się około 500 mln lat temu, a więc jeszcze w kambrze. W ordowiku i sylurze były niezwykle częste, dominując wśród zwierząt pływających mórz i oceanów. Od dewonu zostały one wyparte przez inną grupę głowonogów – amonitowate – a także przez bardzo już wtedy liczne ryby.

Od dewonu aż do dziś łodzikowate stanowiły marginalną grupę głowonogów. Tylko sporadycznie, na przykład po wielkim wymieraniu permskim, stawały się nieco częstszymi mieszkańcami mórz.

W ordowiku i sylurze, w szczytowym momencie swojego rozwoju, łodzikowate osiągały bardzo duże rozmiary. Ich muszle mogły mieć nawet kilka metrów długości! Organizmy te były najgroźniejszymi drapieżnikami swoich czasów i jednymi z najbardziej niebezpiecznych zwierząt morskich w całej historii życia.

Skamieniały łodzikowiec w ordowickim wapieniu szwedzkim z wyspy Olandii; polerowana płyta.

Skamieniały łodzikowiec w ordowickim wapieniu szwedzkim z wyspy Olandii; polerowana płyta. Okazy takie można znaleźć w posadzkach wielu barokowych zabytków północnej i środkowej Polski.

Wraz z upływem czasu muszle łodzikowatych zaczęły się zwijać. Te rodzaje, które pojawiły się później niż pierwsi przedstawiciele tej grupy, miały kolejno muszle lekko zakręcone, częściowo lub całkowicie zwinięte. Dzisiejszy łodzik również posiada muszlę w pełni zwiniętą, przypominającą bardziej muszle amonitów właściwych niż typowych łodzikowatych.

Ordowickie i sylurskie łodzikowate o prostej muszli są bardzo często przypisywane do dwóch rodzajów: Orthoceras (ortoceras) oraz Endoceras. Jest to uproszczenie, ponieważ w rzeczywistości zwierzęta te były bardzo zróżnicowane i przez paleontologów są zaliczane do wielu rodzajów, a nawet rodzin.

Gdzie szukać łodzikowatych?

Skamieniałości ortocerasów i endocerasów są powszechne na terenie Polski. Najłatwiej znaleźć je na obszarach pokrytych osadami lądolodu skandynawskiego, czyli w całej północnej i środkowej Polsce. Skamieniałości te zostały przywleczone ze Skandynawii i zaliczane są potocznie do tych dwóch rodzajów. Skały, z których lądolód wyorał fragmenty skalne zawierające muszle łodzikowatych, odsłaniają się dzisiaj na wyspach na Bałtyku (Olandia i Gotlandia). Ich wychodnie znajdują się także na dnie morskim południowego Bałtyku.

Łodzikowate (tzw. "ortocerasy") z narzutniaków.

Fragmenty muszli łodzikowatych z ordowiku i syluru, znalezione w osadach polodowcowych północnej Polski.

Skamieniałości łodzikowatych można też znaleźć w skałach paleozoiku Gór Świętokrzyskich. W skałach ery mezozoicznej stanowią one o wiele większą rzadkość.

Z czym można pomylić łodzikowce?

Skamieniałości tych łodzikowców, które posiadały zwiniętą muszlę, mogą być pomylone z amonitowatymi. Łodzikowate najczęściej spotykane są w skałach wczesnego paleozoiku (ordowiku i syluru). Począwszy od dewonu o wiele częstsze są amonitowate. Odróżnienie obu grup ułatwia linia tworząca się na styku przegród z wewnętrzną stroną muszli, czyli tak zwana linia przegrodowa. W przypadku amonitowatych jest ona z reguły silnie pofalowana, a niekiedy tworzy skomplikowany wzór przypominający liście paproci lub fraktale. Łodzikowate często wykazują natomiast prostą lub lekko pofalowaną linię przegrodową. Uwaga! Przegrody wewnątrz amonita ulegają uproszczeniu w centralnych częściach muszli. Zatem okazy przecięte na dwie części ujawnią lekko pofalowaną linię, mimo że nie są to łodzikowce. Takie amonity, przecięte wzdłuż na dwie części i wypolerowane, są często eksponowane na giełdach minerałów i skamieniałości.

Proste muszle łodzikowców można pomylić między innymi z łodygami liliowców lub z belemnitami. Stanie się tak, gdy linie przegrodowe zostaną mylnie zinterpretowane jako granice pomiędzy kolejnymi segmentami łodygi liliowca. Gdy muszla jest gorzej zachowana i linia przegrodowa nie jest widoczna, a skamieniałość ma kształt strzały, to istnieje ryzyko pomylenia łodzikowca z belemnitem. W takiej sytuacji trzeba obejrzeć przekrój poprzeczny skamieniałości (czyli ten o zarysie zbliżonym do koła). W przypadku belemnitów często widoczne są ułożone promieniście drobne kryształy węglanu wapnia (minerału kalcytu).

Łodzikowce z Maroka.

Polerowane płyty i ozdoby z czarnego wapienia pochodzącego z Maroka, zawierające liczne skamieniałości łodzikowców, są okazami paleontologicznymi, które często pojawiają się na giełdach minerałów i skał. We wnętrzach wypełnionych białym kalcytem muszli wyraźnie widoczne są przegrody. Szerokość zdjęcia: 14 cm.