Zaznacz stronę

Kryształ górski

Kryształ górski to bezbarwna odmiana minerału kwarcu. Tak jak inne rodzaje tego popularnego minerału jest on krystaliczną postacią dwutlenku krzemu o dużej twardości, odporności na wietrzenie chemiczne (a więc z trudem wchodzi on w reakcje chemiczne) oraz charakterystycznym przełamie, określanym mianem muszlowego (kryształy kwarcu pękają na ostrokrawędziste fragmenty o powierzchniach pokrytych koncentrycznymi półokręgami przypominającymi pierścienie przyrostowe muszli małży).

Charakterystyczne są kryształy górskie mające postać (czyli pokrój) sześciobocznych słupów z poprzecznymi prążkami. niekiedy znajdują się w nich wrostki innych minerałów. Przykładowo: kryształ górski z igiełkowymi wrostkami rutylu to tak zwane „włosy Wenus”. Spotykane są też kryształy z inkluzjami turmalinowymi. Z kolei tęczowy poblask na powierzchni bezbarwnego kryształu może być efektem obecności w nim szczelinek zawierających powietrze, załamujących światło odbijające się od ich powierzchni.

Pokruszone fragmenty kryształu górskiego łatwo pomylić ze szkłem – to efekt szklistego oraz tłustego połysku minerału kwarcu, jego przezroczystości oraz braku łupliwości (ta ostatnia cecha maskuje krystaliczną strukturę kryształu górskiego). Są jednak różnice: kwarc jest twardszy od szkła (stopień 7 w skali Mohsa, podczas gdy zwyczajne szkło wykazuje twardość jedynie 5,5), a także lepiej przewodzi ciepło. Kryształy górskie trzymane w dłoni dłużej pozostają chłodne. Stąd w starożytności przypuszczano, że kryształ górski to… woda zamarznięta w bardzo niskich temperaturach, które miały wedle ówczesnego przekonania uniemożliwiać późniejsze stopienie lodu.

Do dzisiaj kryształy górskie są natomiast mylone z diamentami. Od tych drugich różnią się wprawdzie połyskiem, niższą twardością oraz oraz większą spójnością (są mniej kruche), ale od wieków kryształom górskim nadawano lokalne nazwy diamentu (na przykład „diament reński”). W Polsce południowo-wschodniej (teren Karpat) można napotkać kryształy górskie o pokroju krótkosłupowym i silnym połysku, nazywane „diamentami marmaroskimi”. Podobne okazy ze stanu Nowy Jork (USA) to tak zwane „diamenty Harkimer”.

Szczotka kryształu górskiego (bezbarwna odmiana kwarcu) z Brazylii.

Szczotka kryształu górskiego (bezbarwna odmiana kwarcu) z Brazylii. Kryształy mają około 3 cm długości.

Do XVIII wieku kryształ górski był bardzo cenionym kamieniem szlachetnym. Później jego znaczenie zmalało, co było między innymi skutkiem wprowadzenia na rynek kamieni syntetycznych. Jednak do dzisiaj szlifuje się kryształy górskie, na przykład jako oczka stosowane między innymi w pierścionkach. Bardzo popularne stały się również surowe kryształy górskie, zwłaszcza ich całe skupienia noszące nazwę szczotek, wykorzystywane jako ozdoby. W handlu częste są również otoczaki (tak zwane bębniaki) przezroczystego kwarcu.

Największe złoża kryształu górskiego znajdują się w Brazylii, skąd pochodzi większość dostępnych w sprzedaży okazów. Znane są również liczne kryształy pochodzące z Madagaskaru, Uralu, Australii oraz Ameryki Środkowej.

Polskie kryształy górskie

W Polsce kryształy górskie występują przede wszystkim na Dolnym Śląsku. Najbardziej znane są okazy z Jegłowej. Kryształy górskie eksploatowano tam od XVIII wieku, z pustek i żył w skale kaolinowej (zbudowanej z minerałów ilastych) oraz łupkach. Duże nagromadzenia kryształu górskiego znane są także z Taczalina.

Wiele dolnośląskich stanowisk kryształu górskiego związanych jest z obecnością skał magmowych głębinowych – a konkretnie granitoidów – powstałych w karbonie, w trakcie orogenezy waryscyjskiej, kiedy tworzył się wielki kontynent Pangea, a Dolny Śląsk przyłączany był do Europy. Podczas tamtych kolizji kontynentalnych doszło do powstania ogromnych podziemnych komór wypełnionych gorącym stopem skalnym (magmą), z której wykrystalizowały granitoidy dolnośląskie, a w ich pustkach oraz w żyłach (tak zwanych pegmatytach) – duże, dobrze wykształcone kryształy górskie.

Diamenty marmaroskie znajdowane są natomiast w Beskidach i Bieszczadach. Pojawiają się głównie na powierzchniach spękań piaskowców fliszowych, między innymi w Jabłonce, Szczawie, Zasadnem. Niekiedy tworzą one skupienia kryształów, czyli szczotki. Pojedyncze diamenty marmaroskie mogą natomiast osiągać długość do 1 cm.

Wybrane stanowiska polskich kryształów górskich

Poza Dolnym Śląskiem:

  • Poręba, Rudno pod Tenczynkiem, Niedźwiedzia Góra, Krzeszowice – stanowiska w nieczynnych kamieniołomach melafiru w okolicach Krakowa,
  • w skałach okresu kredowego (tak zwanych konglomeratach turońskich) w Giebułtowie,
  • w Beskidach i Bieszczadach, jako „diamenty marmaroskie”.

Na Dolnym Śląsku:

  • najbardziej znane kryształy górskie pochodzą z Jegłowej koło Strzelina – w kamieniołomach łupków kwarcytowych prowadzono w XVII-XVIII wieku jego eksploatację dla celów artystycznych; kryształy górskie są pięknie wykształcone w gniazdowo-żyłowych skupieniach kaolinu w łupku kwarcytowym; wśród kwarcu najwięcej jest okazów zamglonych i białych, ale kryształy górskie są również liczne, sporadycznie występują też kryształy lekko żółtawe; mają długość od kilku milimetrów do kilkunastu centymetrów, rekordowe okazy osiągały do 20 cm długości,
  • Strużyna koło Strzelina – w próżniach w kwarcytach, na Górze Kryształowej 500m na zachód od wsi, także na Wzgórzu Wiktorii, eksploatowane jeszcze w XX wieku dla celów zdobniczych,
  • w kopalni Stanisław na Izerskich Garbach – w szczelinach tak zwanego kwarcu żyłowego, okazy o długości do kilkunastu centymetrów,
  • masyw granitowy Strzegom-Sobótka: Zimnik, Strzegom, Żółkiewka, Borów, Czernica, wszędzie w kamieniołomach,
  • w Taczalinie koło Legnicy – w żyle kwarcowej; znaleziono tu szczotkę kryształów o powierzchni blisko metra kwadratowego; długość znajdowanych kryształów do 10 cm,
  • okolice Jaroszowa koło Strzegomia – do 20 cm długości, w żyłach kwarcowych,
  • Góra Graniczna na północny-wschód od Strzegomia – kryształy górskie do 8 cm długości,
  • Zawidów koło Lubania – kryształy górskie, niekiedy idealnie czyste, o długościach do 1 cm,
  • Rogoźnica – w kamieniołomie pegmatytu kryształy do 3 cm długości,
  • okolice Marcinowic – kryształy do 5 cm długości,
  • Krzywina koło Przeworna – nieczynny kamieniołom kwarcu na północny zachód od wsi, szczotki kryształu górskiego, poszczególne kryształy do 1 cm,
  • okolice Karkonoszy: Łomnica i Karpniki.
Kryształ górski.

Luźne okazy kryształów górskich pochodzących z Brazylii. Każdy z nich ma około 3-4 cm długości.