Zaznacz stronę

Topaz

Bezbarwny (tzw. topaz szlachetny) lub zabarwiony na różne kolory minerał, o dużej twardości (8 stopień w skali Mohsa), krystalizujący w postaci zbrużdżonych słupków. Zakończenia tych słupów pozwalają niekiedy na rozróżnienie topazów pochodzących z różnych stanowisk. Topaz połyskuje szkliście i wykazuje łupliwość, pękając równolegle do płaszczyzny podstawy kryształu. W tym samym kierunku rozwijają się rysy i spękania.

Choć z topazami kojarzona jest często żółtawa i pomarańczowa barwa, to może on być również biały, szary, niebieski, fioletowy, zielonkawy oraz (rzadko) różowy. Wystawione na intensywne światło słoneczne bledną. Nazwą topaz określa się też niekiedy niepoprawnie cytryn, który jest jedną z odmian kwarcu. W minionych wiekach wiekach często zresztą nazywano topazami wszystkie żółte kamienie ozdobne.

Kryształy tego minerału wykazują silną dwójłomność (czyli podwójne załamywanie światła) – przy patrzeniu na przednią ściankę kryształu tylna sprawia wrażenie podwójnej. Inną cechą optyczną topazu jest pleochroizm, czyli wielobarwność. Ponadto przy podgrzewaniu lub pocieraniu końce kryształu stają się naładowanie elektryczne i mogą przyciągać kurz i skrawki papieru. Niektóre okazy posiadają też inkluzje w kształcie łez.

Kryształ topazu z Ukrainy.

Kryształ topazu z Ukrainy. Fot. Rob Lavinsky, iRocks.com – CC-BY-SA-3.0.

Topazy spotykane są głównie w skałach magmowych głębinowych, zwłaszcza granitoidach. Pojawiają się one przede wszystkim w brzeżnych partiach plutonów, czyli dawnych zbiorników z gorącym stopem skalnym (magmą), który zastygając wykrystalizował w skały magmowe. Kryształy pochodzące stamtąd mogą być bardzo duże – znane są okazy ważące kilkadziesiąt kilogramów. Z ostatnimi etapami krystalizowania magmy granitoidowej związane są też tak zwane zjawiska hydrotermalne, związane z krystalizacją minerałów z roztworów krążących w szczelinach skalnych; kryształy topazu mogą powstawać także w taki sposób. Minerał ten jest natomiast rzadziej spotykany w skałach przeobrażonych, w tym w gnejsach i łupkach mikowych. Częsty bywa w okolicach złóż cyny. Topazy mogą się też pojawiać na wtórnym złożu, to jest w skałach powstałych na skutek wietrzenia i erozji granitoidów – w różnych skałach ilastych oraz w żwirach i piaskach rzecznych. Jest to możliwe dzięki dużej twardości tego minerału i jego odporności na działanie czynników chemicznych.

Jubilerskie okazy tego minerału znane są:

  • ze stanu Minas Gerais w Brazylii (niebieskie, niekiedy ogrzewane w celu uzyskania różowe barwy, miodowe, białe),
  • ze stanów Kalifornia, Kolorado i Utah w USA (bezbarwne, niebieskie, żółte, czerwonawe),
  • z Queensland i Nowej Południowej Walii w Australii (bezbarwne, niebieskie, brązowe),
  • Pakistanu,
  • Rosji (Ural, Syberia),
  • Ukrainy (piękne, żółte okazy z Wołynia),
  • Sri Lanki,
  • Japonii
  • oraz wielu państw Afryki (w tym Namibii, Nigerii).

Znane lokalizacje historyczne obejmują również kopalnie cyny w Niemczech oraz Wielkiej Brytanii. Z Norwegii pochodzą z kolei kryształy o wadze do 80 kg.

Topaz ma znaczenie nie tylko jako kamień szlachetny, ale także jako surowiec do produkcji materiałów ogniotrwałych.

W Polsce topazy pojawiają się w próżniach w granitoidach dolnośląskich, zwłaszcza w rejonie Strzegomia. Ciekawe stanowisko znajduje się w okolicach Mirska (Góry i Pogórze Izerskie), gdzie minerał ten tworzy skałę topazowo-kwarcową.

Topazom nadaje się szlify schodkowe, mieszane, niekiedy podklejając je folią, by wzmocnić barwę. Poprzez naświetlanie promieniami gamma jasnoniebieskich topazów można też uzyskać kryształy o intensywniejszym zabarwieniu.

Dolnośląskie topazy

Okazy topazów znajdowane były między innymi w następujących miejscach:

  • żyła kwarcowo-topazowa na wzgórzu Kamień koło Mirska, odkryta w 1949 roku; topaz w postaci bardzo drobnych, popękanych ziaren,
  • na wzgórzu Wyrwak koło Mirska – w skałach określanych mianem grejzenów,
  • Pobiedna koło Czerniawy-Zdroju – grejzen kwarcowo-topazowy, miejscami z licznymi ziarnami topazu o średnicach do 2 cm średnicy; topazy często o budowie pasowej, silnie spękane,
  • Gierczyn koło Świeradowa-Zdroju – rzadki topaz w łupkach cynonośnych,
  • Biały Kościół – w pegmatytach granitu strzelińskiego, kryształki o długości 1-3 mm, pokrój słupkowy, czasami niemal izometryczny, razem z berylem, kwarcem, niekiedy poprzerastane z turmalinem, kryształy bezbarwne, przezroczyste,
  • Strzelin – w skale pegmatytowej, bezbarwny,
  • piaski rzeczne okolicy Kopańca i Starej Kamienicy koło Jeleniej Góry – drobne kryształki przezroczystego topazu; w Kopańcu topaz spotykany też w granitognejsach i leukogranitach, razem z apatytem, cyrkonem, fluorytem i turmalinem,
  • Leśna – w osadach potoku Brusznik liczne, przezroczyste ziarna topazu,
  • Szyszkowa Górna koło Leśnej – topaz częsty w osadach rzecznych Kwisy,
  • Michałowice koło Szklarskiej Poręby – w granitach bardzo drobne, miodowe kryształy topazu; historyczne źródła informują też o znaleziskach tego minerału na niedalekim wzgórzu Chojnik,
  • Kowary – w dawnej kopalni Wolność, w kwarcytach miejscami obfity, bezbarwny,
  • Złotoryja – nieliczne topazy w osadach złotonośnych (piaskach plioceńskich) oraz we współczesnych osadach rzecznych Kaczawy.