- bazalty,
- granitoidy, w tym granity,
- “porfiry” (w tym andezyty i riolity)
Grupa skał magmowych głębinowych, które zawierają bardzo niewiele (poniżej 20 procent) minerału kwarcu. Brak lub ubóstwo kryształów kwarcu to najważniejsza cecha różniąca te skały od granitoidów.
Choć gabra i dioryty zawierają bardzo mało kwarcu, to jednak znajduje się w nich sporo krzemionki, czyli tlenku krzemu (SiO2), który buduje kwarc – nawet do 63%. Krzemionka ta jest jednak rozproszona w innych minerałach (krzemianach i glinokrzemianach), i to dlatego kwarc jest tak rzadki. Zawartość krzemionki osiągająca blisko 2/3 objętości skały może wydawać się znaczna, jednak skały takie jak dioryt i gabro określane są mianem obojętnych i zasadowych, a więc ubogich w krzemionkę. W skałach bogatych w SiO2 (na przykład w granitach) krzemionki jest więcej, ponad 63%.
Wśród innych skał magmowych głębinowych pozbawionych kwarcu warto wymienić zwłaszcza perydotyty. Są to skały zbudowane głównie z minerałów z grup oliwinów oraz piroksenów, ubogie w krzemionkę (poniżej 45% SiO2; skały takie nazywamy ultrazasadowymi lub ultrabazytami).
Gabro
Ciemna skała głębinowa zbudowana z dostrzegalnych gołym okiem kryształów (głównie piroksenów i skaleni). Zazwyczaj nie ma w niej ziaren kwarcu.
Skalenie budujące gabro to głównie plagioklazy zawierające dużo wapnia (zwłaszcza minerały labrador i bytownit, a także anortyt). Mogą one stanowić nawet 2/3 objętości całej skały. Poza tym licznie reprezentowane są również ciemne minerały (czyli maficzne): przede wszystkim pirokseny krystalizujące w układzie jednoskośnym, jednak obecne są również amfibole, biotyt, magnetyt, tytanit, oliwiny, ilmenit. Wśród piroksenów dominuje augit, augit diallagowy, a także diopsyd oraz hipersten. Niekiedy pod mikroskopem widoczne są charakterystyczne przerosty dwóch odmian piroksenów: krystalizujących w układach jednoskośnym i rombowym. Jest to jednak cecha niedostrzegalna gołym okiem.
Nadając skale nazwę gabra musimy pamiętać, że nie mając dużego doświadczenia łatwo jest o pomyłkę. Pirokseny są podobne do amfiboli, które pojawiają się bardziej obficie w diorytach. Skały o składzie zbliżonym do gabra, ale zawierające dużo piroksenów krystalizujących w układzie rombowym (nieodróżnialne dla laika) to noryty. Z kolei skały zawierające stosunkowo dużo oliwinów to tak zwane gabra oliwinowe.
W Polsce gabra znajdowane są na Dolnym Śląsku. Budują Masyw Ślęży; występują także w rejonie Nowej Rudy. Liczą sobie około 400 milionów lat i są dowodem na istnienie wówczas na dzisiejszym Dolnym Śląsku rozległego morza — Oceanu Rei. Gabra są bowiem typowymi skałami znajdowanymi w miejscach, gdzie w przeszłości geologicznej znajdowały się oceany. Niekiedy skały gabrowe można też znaleźć na nasypach kolejowych lub drogowych.
Gabra są typowymi skałami magmowymi głębinowymi. Bliżej powierzchni Ziemi, a więc w tak zwanej strefie subwulkanicznej, a także w żyłach wychodzących ze zbiorników magmowych, mogą również powstawać skały nazywane diabazami (lub dolerytami). Budują je kryształy o rozmiarach mniejszych niż w typowych gabrach. Niektóre diabazy mogą mieć nawet strukturę zbliżoną do afanitowej (pozbawionej kryształów widocznych gołym okiem) struktury bazaltu. Są to więc skały przejściowe między gabrem i bazaltem.
Masyw Ślęży (wznoszący się wysoko ponad równiną Przedgórza Sudeckiego) jest zbudowany między innymi z gabra. Fot. Wiesław Woroszczak.
Gabro z rejonu Nowej Rudy. Widoczne jasne kryształy plagioklazów (odmiana skaleni) oraz ciemne kryształy piroksenów. Okaz ma niecałe 10 cm szerokości.
Gabro ze Ślęży. Jasne minerały to plagioklazy (odmiana skaleni), ciemne – diallag (rodzaj piroksenów).
Zbliżenie wypolerowanej powierzchni gabra. Jasne minerały to skalenie, ciemne – pirokseny. Szerokość zdjęcia to około 5 cm.
Mapa występowania gabra na Dolnym Śląsku. Skały te są reliktami skorupy znajdującego się tu przed milionami lat oceanu.
Dioryty
Ciemna, drobnoziarnista skała głębinowa, występująca rzadziej niż gabro. Składa się ona głównie z kryształów skaleni z grupy plagioklazów oraz amfiboli i biotytu. Wśród plagioklazów dominuje minerał andezyn. Obecne są zarówno pirokseny krystalizujące w układzie jednoskośnym (augit), jak i rombowym (hipersten). Inne minerały ciemne to ciemnozielone lub ciemnobrązowe amfibole (hornblenda), rzadziej biotyt. Rzadko spotykane są ziarna skaleni innych niż plagioklazy, kwarcu, a także apatytu oraz tytanitu.
Dioryt różni się od gabra rodzajem plagioklazów oraz minerałów ciemnych. Prawidłowe oznaczenie amfiboli oraz piroksenów, a także rozpoznanie minerałów należących do skaleni wymaga jednak doświadczenia. To dlatego warto zrezygnować z samodzielnego rozdzielania gabr i diorytów i poprzestać na określeniu znaleziska mianem bezkwarcowej skały głębinowej (o ile nie mamy informacji z literatury wskazujących na występowania na odwiedzanym przez nas terenie jednego z tych dwóch rodzajów skał).
W Polsce dioryty są eksploatowane na Dolnym Śląsku, w rejonie Przedborowej. Stanowią one ceniony kamień dekoracyjny. Dioryty te można znaleźć w wielu reprezentacyjnych budynkach i zabytkach.
Dioryt — ciemna, pozbawiona kwarcu skała głębinowa, często wykorzystywana jako kamień dekoracyjny.
Tak wyglądał rejon dzisiejszej Europy 410 milionów lat temu. Współczesne Sudety były oddzielone od północno-wschodniej Polski szerokim Oceanem Rei. Po tym oceanie pozostały dzisiaj jedynie gabra Masywu Ślęży oraz niektórych pasm górskich Europy Środkowej i Zachodniej.
Perydotyty
Skały ubogie w krzemionkę, zbudowane głównie z minerałów z grupy oliwinów – stanowią one co najmniej 40% objętości. Te skały, w których oliwinów jest ponad 90%, nazywane są dunitami. Drugą grupę minerałów występujących obficie w perydotytach stanowią pirokseny. Poza tym w skale mogą pojawiać się inne minerały ciemne. Skały bardzo ubogie w krzemionkę (czyli ultramaficzne) są w związku z tym szaroczarne lub niemal czarne.
Minerały z grupy oliwinów, które budują perydotyty, są stosunkowo mało trwałe i łatwo ulegają przeobrażeniom, stając się serpentynami. Skały zbudowane z tych minerałów określamy mianem serpentynitów. Oznacza to, że perydotyty (skały magmowe głębinowe) łatwo stają się serpentynitami (skała przeobrażona). To właśnie serpentynity znajdowane są w Polsce (na terenie Dolnego Śląska).
Choć perydotyty występują na powierzchni Ziemi, to jednak dominują one w płaszczu ziemskim, a więc poniżej skorupy. Te, które spotykamy na powierzchni, powstały przede wszystkim w strefach ryftów, czyli tam, gdzie tworzy się nowa skorupa oceaniczna (przeczytaj więcej o tektonice kier litosfery, która wiąże się z powstawaniem i niszczeniem den oceanicznych). Perydotyty i powstające przez ich przeobrażenie serpentynity stanowią zatem pamiątki po dawnych oceanach, a ściślej – po głębszych partiach dawnej skorupy oceanicznej. Dzięki temu, że serpentynity występują w dużych ilościach na terenie Dolnego Śląska, wiemy że około 400 milionów lat temu znajdował się tam ocean oddzielający dzisiejsze Sudety od reszty Polski. Jego szerokość mogła wynosić nawet tysiące kilometrów! (Przeczytaj więcej o dawnych oceanach na Dolnym Śląsku).
Z perydotytami spokrewnione są inne skały magmowe głębinowe skrajnie ubogie w krzemionkę. Są to między innymi:
- piroksenity, czyli skały zbudowane w co najmniej 40% z piroksenów; gdy towarzyszy im co najmniej 10% oliwinów to skała nosi nazwę piroksenitu oliwinowego,
- hornblendyty, czyli skały zbudowane w ponad 90% z hornblendy (minerały z grupy amfiboli).
