Zaznacz stronę

Bazalty

Zobacz też inne skały magmowe:

Skały wulkaniczne zawierające stosunkowo niewiele, to jest poniżej 55%, krzemionki (czyli SiO2), składające się zazwyczaj niemal wyłącznie z ciasta skalnego, a więc pozbawione widocznych kryształów (taką strukturę skały wulkanicznej nazywamy afanitową). Z reguły mają niemal czarną barwę, jednak na zwietrzałej powierzchni są jaśniejsze, szare lub rdzawe (w wyniku utleniania się zawartego w nich żelaza).

Bazalty to najbardziej pospolite skały wulkaniczne na świecie. Stanowią one ponad 40% objętości wszystkich skał wulkanicznych.

Głównymi składnikami bazaltów są minerały z grupy plagioklazów (należą one do skaleni). Dominują plagioklazy bogate w wapń (głównymi minerałami o takim składzie są labrador, bytownit i anortyt). Drugim ważnym składnikiem bazaltu są pirokseny (w tym przypadku również dominują te spośród nich, które zawierają dużo wapnia: na przykład augit). Mniejsze znaczenie mają inne minerały, w tym oliwiny, magnetyt, ilmenit, biotyt, apatyt oraz amfibole.

Chociaż najczęściej struktura bazaltu jest afanitowa, to mogą pojawiać się również prakryształy (czyli widoczne gołym okiem kryształy tkwiące w tle skalnym). Tymi prakryształami najczęściej są oliwiny oraz pirokseny. Oliwiny często występują w owalnych skupieniach o zielonkawym zabarwieniu – są to tak zwane „bomby oliwinowe”.

Obok tła w bazaltach może pojawiać się także bezpostaciowe szkliwo wulkaniczne. W odróżnieniu od tła (ciasta) skalnego nie jest ono zbudowane z drobnych, widocznych tylko pod mikroskopem, kryształków, ale z amorficznego (bezpostaciowego), zakrzepłego gwałtownie stopu (lawy).

Bazalt z Dolnego Śląska z oliwinami - bomba oliwinowa albo ksenolit.

W bazalcie (na zdjęciu) spotykane są niekiedy skupienia zielonkawych kryształów. To minerały z grupy z oliwinów. Skupienia określane są mianem “bomb oliwinowych”, a także porwaków (ksenolitów). Na zdjęciu okaz z Dolnego Śląska.

W polskiej literaturze bazalty pochodzące z ery paleozoicznej nazywane są niekiedy melafirami; zwłaszcza wtedy, gdy wykazują porowatą strukturę, czyli z licznymi pęcherzykowatymi pustkami. Ta nazwa jest zbędna – skały te mają skład bazaltów. Charakterystyczne dla melafirów są natomiast wypełnienia pęcherzyków różnymi substancjami oraz minerałami krystalizującymi w nich wtórnie, często dużo później po powstaniu samej skały. W roli wypełnień najczęściej pojawia się chalcedon, opal, kalcyt, zeolity, chloryty. Takie wypełnione pustki noszą nazwę migdałów, a cała skała bywa niekiedy określana mianem migdałowca. Skały takie należą jednak do bazaltów.

Permski melafir z Dolnego Śląska.

Skała bazaltowa z pęcherzykami po gazach wulkanicznych, które zostały później wypełnione kryształkami wielu minerałów. Takie skały nazywane są czasami melafirami lub “migdałowcami”.

Bazalty w Polsce

Bazalty można najłatwiej znaleźć na Dolnym Śląsku. Tworzą one wystąpienia wokół wzgórz, które są dawnymi wulkanami. Bazalty są więc tam pamiątką po aktywnym wulkanizmie, który rozwinął się na terenie południowo-zachodniej Polski w erze kenozoicznej, a więc stosunkowo niedawno w geologicznej skali czasu. Inną pozostałością po tych czasach są izolowane wzgórza, które znaczą miejsca dawnych wulkanów.

Na terenie województwa dolnośląskiego można również zobaczyć bazalty o wiele starsze, liczące blisko pół miliarda lat. Jedno z najpiękniejszych stanowisk znajduje się pod zamkiem we Wleńskim Gródku na północ od Jeleniej Góry. Lawa wydostawała się tam na dnie morza, zastygając w postaci tak zwanej lawy poduszkowej. Te „poduszki” widoczne są do dzisiaj, choć upłynęło już pół miliarda lat! Na terenie dzisiejszych Sudetów znajdował się wówczas wielki ocean, który oddzielał północno-wschodnią Europę od kontynentów leżących dalej na południe. Obszar Karkonoszy, Czech i południowych Niemiec nie był jeszcze wówczas częścią naszego kontynentu.

Bazaltowe słupy Grobli Olbrzymów (Irlandia Północna).

Lawa bazaltowa zastygając tworzy niekiedy słupy takie jak widoczne na zdjęciu. Na fotografii znajdują się bazaltowe słupy Grobli Olbrzymów (Irlandia Północna). Źródło: Flickr.

Wilcza Góra.

I polskie bazalty z Dolnego Śląska (Wilcza Góra), z widocznym ciosem (czyli spękaniami) układającymi się w charakterystyczny, słupowy wzór (fot. Adam Majewski).

Skała magmowa wylewna z ciosem termicznym, o kształcie słupa.

Widok z bliska niewielkiego słupa, powstałego w naturalny sposób podczas stygnięcia skały magmowej wylewnej. Okaz z Dolnego Śląska (Polska).

Bazalty można też z reguły znaleźć w miejscach, gdzie przebiegają (lub przebiegały dawniej) tory kolejowe. Są one bowiem stosowane na nasypach kolejowych w celu odwodnienia oraz utrzymania podkładów i torowiska w ustalonej pozycji.

Bazalt — jak rozpoznać?

Niemal czarny, ale na powierzchni może być szary lub z brunatnym nalotem; zazwyczaj brak jasnych kryształów; o wiele twardszy od skał osadowych zbudowanych z węglanu wapnia, które w rzadkich przypadkach (niektóre wapienie okolic Krakowa) również są niemal czarne.

Bazalt z Ukrainy - świeży i zwietrzały przełam.

Na świeżym przełamie (czyli krótko po rozbiciu) bazalt jest czarny; zwietrzały staje się szary, popielaty lub brązowy. Szerokość zdjęcia: około 10 cm.

Słupy bazaltowe z Janowej Doliny (dziś miejscowość Bazaltowe na Ukrainie).

Obecność wielobocznych słupów (często pięcio- i sześcioboków) to charakterystyczna cecha wielu skał magmowych wylewnych, a więc powstających w pobliżu wulkanów. Stygnąca powoli lawa pęka w regularny sposób. Zjawisko to nazywane jest ciosem termicznym. Na przedwojennej pocztówce kamieniołom w Janowej Dolinie (dzisiaj to miejscowość Bazaltowe na Ukrainie), gdzie w dwudziestoleciu międzywojennym pozyskiwano bazalt. Pojedyncze słupy wywracano, a następnie wykorzystywano do produkcji czarnej kostki brukowej, którą do dziś można oglądać w wielu polskich miastach. Fot. Polona, licencja public domain.

Słupy bazaltowe z Janowej Doliny (dziś miejscowość Bazaltowe na Ukrainie).

Słupy bazaltowe z Janowej Doliny (dziś miejscowość Bazaltowe na Ukrainie) w ogródku skalnym Instytutu Geologii UAM w Poznaniu. Kostkę wykonaną w dwudziestoleciu międzywojennym z takich słupów można zobaczyć jeszcze dzisiaj w większości dużych polskich miast.

Bazalt z Lutyni koło Lądka-Zdroju - najmłodszy dolnośląski bazalt.

Najmłodsze dolnośląskie bazalty (ściślej: bazanity albo bazalty nefelinitowe; na zdjęciu) pochodzą z okolic Lądka-Zdroju w Kotlinie Kłodzkiej. Powstały one na skutek wylewu lawy około 5-4 milionów lat temu, a zatem w początkach epoki plioceńskiej. Według wcześniejszych, niepotwierdzonych ostatecznie badań, miały mieć one około 600 tysięcy lat – gdyby tak rzeczywiście było, to stanowiłyby one pamiątkę działalności wulkanicznej z czasów zlodowaceń plejstoceńskich. Szerokość okazu na zdjęciu to 8 cm.