Zaznacz stronę

Osady morenowe

To jest strona w katalogu osadów oraz form rzeźby terenu związanych z działalnością lodowców i lądolodów. Morena to osad glacjalny (o genezie związanej z lodowcami i lądolodami), powstały na skutek depozycji materiału (czyli działalności akumulacyjnej lodowca/lądolodu).

Mianem moreny określane są osady niesione przez lodowiec lub lądolód, a także osady przez niego pozostawione (wytopione z jego lodu). Osad ten stanowi skałę osadową okruchową. Osady morenowe pozostawione w czasie zlodowaceń przed milionami lat (na przykład w karbonie) w wyniku procesów diagenezy i lityfikacji stały się skałą litą. Osady dużo młodszych zlodowaceń plejstoceńskich z terenu Polski pozostają luźne.

Niekiedy mianem moreny określa się także formy ukształtowania terenu zbudowane z osadów lodowcowych. Stosowanie takiego nazewnictwa nie jest zalecane. Wskazane jest użycie nazw określających rodzaj formy: na przykład równina moreny dennej, wzgórza moreny czołowej itp.

Osad morenowy zbudowany jest z ziaren różnej frakcji – czyli o różnej średnicy. Wielkie głazy tkwią w żwirowo-piaszczysto-pylastym tle, z udziałem najdrobniejszych ziaren minerałów ilastych. Takie osady są charakterystyczne dla lodowców oraz lądolodów i są określane mianem gliny lodowcowej. Bardzo stare gliny, sprzed milionów lat, zwięzłe, nazywane są natomiast tillitami.

Ze względu na miejsce gromadzenia się materiału morenowego względem lodowca lub lądolodu wyróżniane są następujące rodzaje moren:

  • Morena powierzchniowa. Transportowana przez lodowiec/lądolód na powierzchni. W przypadku lodowców górskich osad ten trafia na ich powierzchnię na skutek obrywania z otaczających ścian skalnych oraz jest przynoszony przez lawiny. W przypadku lądolodu osad tworzy się z kolei na skutek transportu materiału wzdłuż powierzchni poślizgu przecinających czaszę lądolodu, sięgających od jego spągu aż do powierzchni. W ten sposób osad moreny dennej zasila morenę powierzchniową. Osad spoczywający na powierzchni lodu może spowalniać jego topienie. Jeżeli fragment lądolodu utraci kontakt z jego czaszą (stanie się płatem lub bryłą martwego lodu), to pod pokrywą moreny powierzchniowej wytapianie tego lodu trwa setki lat.
  • Morena wewnętrzna. Osad znajdujący się we wnętrzu lodu lodowcowego. W przypadku lodowców górskich trafił on tam w wyniku osypywania się materiału na pole firnowe w kotłach lodowcowych. Z kolei lądolody zasilają swoje wnętrze osadem poprzez jego transport od spągu wzdłuż powierzchni poślizgu. W obu sytuacjach materiał może również trafiać do wnętrza lodowca/lądolodu wzdłuż szczelin.
  • Morena boczna. Transportowana przez lodowiec górski po obu jego stronach. Tworzy wzniesienia ciągnące się wzdłuż lodowca, zbudowane z dużych, ostrokrawędzistych okruchów skalnych, mające wysokość nawet do kilkudziesięciu metrów. Po zaniku lodu pozostają one w terenie, znacząc zasięgi dawnych zlodowaceń. Takie wydłużone wzniesienia moreny bocznej znane są z Tatr.
  • Morena środkowa. Osad znajdujący się między dwoma łączącymi się lodowcami górskimi. Moreny boczne dwóch lodowców stają się w ten sposób znajdującą się między nimi moreną środkową. Zazwyczaj jest ona widoczna na zdjęciach lotniczych w postaci długiego pasa na powierzchni lodowca, ciągnącego się zgodnie z kierunkiem jego płynięcia.
  • Morena denna. Osad przymarznięty do spągu lodowca/lądolodu lub przemieszczany pod nim. W lodowcach i lądolodach strefy polarnej materiał przymarza do lodu i szoruje podłoże, ponad którym się przesuwa. W strefie umiarkowanej osad nasiąka wodą i przemieszcza się w postaci półpłynnej. Morena denna to przede wszystkim glina morenowa, w której obok okruchów skalnych pochodzących z niszczenia podłoża znajduje się bardzo dużo materiału ilasto-pyłowo-piaszczystego.
  • Morena czołowa. Osad odkładany przed czołem lodowca górskiego lub lądolodu. Osad ten oraz zbudowane z niego formy terenu opisane są na tej stronie. Tak jak morena boczna, tak i czołowa ogranicza jęzor lodowca (czyli jego dolną część), ale w odróżnieniu od tej pierwszej tworzy ona wały prostopadłe do kierunku płynięcia lodu. Swoimi krawędziami morena czołowa łączy się z boczną.

Powstawanie moreny dennej

Powierzchnie zbudowane z moreny dennej są rozpowszechnione na terenie niemal całej Polski. Dlatego osady te są warte bardziej szczegółowego opisu. Ze względu na sposób powstawania moreny dennej wyróżniane są jej różne rodzaje:

  • osady moreny dennej tworzące się w spągu lodowca/lądolodu, podczas jego ruchu, określane są mianem gliny subglacjalnej lub bazalnej; są one zazwyczaj zwarte, z dużym udziałem materiału drobnoziarnistego,
  • osady powstające na skutek wytapiania z lodu materiału stanowiącego morenę wewnętrzną nazywane są gliną (moreną) ablacyjną; są one gorzej wysortowane niż glina bazalna i posiadają bardziej chaotyczną strukturę; zazwyczaj znajdują się ponad gliną bazalną tej samej fazy zlodowacenia.

Powierzchnie zbudowane z moreny dennej mogą być płaskie lub nierówne. Ich charakter zależy w dużej mierze od ukształtowania terenu, na który wkraczał lodowiec/lądolód, a także od grubości (miąższości) odkładanych glin:

  • płaskie równiny moreny dennej powstają zazwyczaj w czasie szybkiego topnienia lodowca, połączonego z rozmywaniem i zrównywaniem powierzchni przez wody roztopowe; przykład takiej formy ukształtowania terenu stanowi Równina Wrzesińska,
  • faliste powierzchnie moreny dennej wykazują różnice wysokości do pięciu metrów, a stoki nachylone są pod kątem kilku stopni; pomiędzy wzniesieniami znajdują się zabagnione obniżenia, jeziora i/lub torfowiska; przykład takiej formy ukształtowania terenu stanowi Wysoczyzna Świecka,
  • pagórkowate powierzchnie moreny dennej pojawiają się zazwyczaj po wewnętrznej (proksymalnej) stronie wzgórz moren czołowych; charakterystyczne dla nich są chaotycznie rozmieszczone pagórki o wysokościach względnych przekraczających pięć metrów; przykład takiej powierzchni można obejrzeć na Pojezierzu Szczecineckim.
Morena środkowa na lodowcu Aletsch (Szwajcaria).

Morena środkowa na lodowcu Aletsch (Szwajcaria). Fot. Dirk Beyer, Wikimedia Commons.

Zbliżenie moreny środkowej na lodowcu Aletsch

Zbliżenie moreny środkowej na lodowcu Aletsch. Fot. Gzzz, Wikimedia Commons.

Osady moreny czołowej (spiętrzonej) aktywnego współcześnie lodowca na wyspie Ellesmere'a (Kanada).

Osady moreny czołowej (spiętrzonej) aktywnego współcześnie lodowca na wyspie Ellesmere’a (Kanada). Fot. Lorenz King, Wikimedia Commons.

Hotel na Kalatówkach (Tatry) został zbudowany na morenie bocznej dawnego lodowca.

Hotel na Kalatówkach (Tatry) został zbudowany na morenie bocznej dawnego lodowca. Fot. Jerzy Opioła, Wikimedia Commons.