Zaznacz stronę

Zastoiska

To jest strona w katalogu form rzeźby terenu związanych z działalnością lodowców i lądolodów. Zastoiska to formy limnoglacjalne (o genezie związanej z jeziorami związanymi z lodowcami/lądolodami), akumulacyjne (czyli powstające na skutek depozycji materiału), proglacjalne (czyli tworzące się przed czołem lodowca/lądolodu, w strefie przedlodowcowej).

Zazwyczaj niemal płaskie lub faliste obszary przykryte osadami dawnych jezior powstałych w zagłębieniach między wzgórzami moren czołowych i/lub wysoczyzn polodowcowych, albo na przedpolu lodowca/lądolodu, u wylotu rynien podlodowcowych prowadzących duże ilości wody, w wyniku zatamowania drogi ich odpływu. Jeziora zastoiskowe powstawały często w czasie recesji lądolodu, gdy masy wód roztopowych nie znajdowały odpływu i zalewały przed jego czołem rozległe obszary. Jeśli teren opadał w stronę lądolodu, czoło spełniało rolę zapory blokującej zastoisko. Jeżeli wody mogły być swobodnie odprowadzane, to osadzały one na przedpolu materiał w postaci stożków tworzących obecnie sandry.

W pobliżu krawędzi zastoiska powstawały osady gruboziarniste stożków napływowych oraz delt. Dalej ku środkowi zbiornika osadzały się coraz drobniejsze piaski, a w jego centrum – mułki oraz iły. Z obszarów zastoisk znane są tak zwane iły warwowe (wstęgowe). Są to bardzo drobne osady (frakcja ilasta, a więc ziarna o średnicach poniżej 0,002 milimetra), dla których charakterystyczne są kilkucentymetrowej grubości warstwy na przemian ciemniejsze i jaśniejsze. Warstwa ciemna (cieńsza) osadzana była w zimie, warstwa jasna – w lecie. Z biegiem czasu wody zastoisk wytwarzały sobie odpływ, a jeziora lodowe zanikały. Te obszary są teraz płaskie lub faliste, z zagłębieniami bezodpływowymi. Takie formy ukształtowania terenu noszą nazwę równin akumulacji zastoiskowej (równin zastoiskowych).

Równina akumulacji zastoiskowej przypomina swoim charakterem powierzchnię moreny dennej płaskiej. Aby rozstrzygnąć, z którą z form mamy do czynienia, należy zbadać tworzący ją osad. Morenę denną buduje głównie glina morenowa, natomiast równinę zastoiskową – przede wszystkim iły oraz mułki.

 

Osady zastoisk na terenie Polski - mapa.

Osady ważniejszych zastoisk na terenie Polski – mapa.

Osady (iły wstęgowe) jeziora zastoiskowego z czasów zlodowaceń plejstoceńskich. Rejon Sandend Bay w Szkocji.

Osady (iły wstęgowe) jeziora zastoiskowego z czasów zlodowaceń plejstoceńskich. Rejon Sandend Bay w Szkocji. Fot. Anne Burgess, geograph.org.uk.