Grupa zwierząt (o randze rzędu), należących do podgromady amonitowatych oraz gromady głowonogów. Jedne z najbardziej znanych skamieniałości. Amonity właściwe żyły w jurze oraz kredzie.
Rekonstrukcja jurajskiego amonita z rodzaju Cardioceras. Rys. Edyta Felcyn.
Amonity właściwe często mylone są z amonitowatymi, do których należą. Amonitowate stanowiły dużą, wymarłą już grupę głowonogów, która pojawiła się w dewonie, a więc blisko 400 mln lat temu. Do amonitowatych zaliczane są między innymi:
- goniatyty (żyły od dewonu do permu),
- klymenie (żyły w późnym dewonie),
- ceratyty (żyły w permie i triasie),
- amonity właściwe (jura i kreda).
Skamieniałości amonitów
Niemal wszystkie amonitowate posiadały spiralne, płaskie muszle. Powoduje to, że są one niekiedy mylone ze ślimakami. W odróżnieniu od nich muszla amonitowatych była jednak podzielona na komory. W komorze znajdującej się tuż przy ujściu muszli znajdowało się ciało zwierzęcia. Pozostałe wypełnione były powietrzem.
Wszystkie amonitowate żyły w morzach. Były drapieżnikami, aczkolwiek niektóre gatunki mogły żywić się również planktonem. Wiele amonitowatych aktywnie pływało. Ich puste muszle mogły być także transportowane na duże odległości po śmierci zwierzęcia.
Niektóre z amonitów właściwych osiągały imponujące rozmiary – blisko dwa metry średnicy. Większość amonitowatych dorastała jednak jedynie do kilku-kilkunastu centymetrów średnicy.
Jak odróżnić amonity właściwe od innych grup amonitowatych? Paleontolodzy wykorzystują w tym celu kształty przegród oddzielających poszczególne komory muszli. Na przekroju z zewnętrzną skorupą tworzyły one charakterystyczne wzory, określane mianem linii przegrodowej (lobowej).
Wraz z rozwojem amonitowatych linia przegrodowa stawała się coraz bardziej urozmaicona. Amonity właściwe wykazują silnie pofalowane linie przegrodowe, podczas gdy starsze od nich klymenie i goniatyty posiadały lekko pofalowane linie, tworzące zatoki i siodła. W przypadku goniatytów zatoki były dodatkowo zakończone ostrym zębem.
Amonity właściwe wykazywały dymorfizm płciowy, a zatem muszle samców różnią się niekiedy bardzo wyraźnie od muszli samic. Samice niektórych gatunków były dużo większe od samców.
Gdzie szukać amonitów?
Skamieniałości amonitów są częste na terenie Polski. Z reguły można je znaleźć w skałach środkowej i górnej jury, odsłaniających się na terenie Jury Krakowsko-Częstochowskiej oraz w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich.
Takie odciski muszli amonitów często znajdowane są w białych wapieniach górnej jury.
Muszle amonitów znajdowane są także w północnej i centralnej Polsce, w głazach narzutowych. Występują one jednak tylko lokalnie, gdyż ich źródłem nie są skały skandynawskie, ale występujące pod osadami lodowcowymi północnej Polski – w efekcie skały zawierające skamieniałości amonitów nie były transportowane na duże odległości.
Wypreparowana muszla jurajskiego amonita z rodzaju Perisphinctes, pochodzącego z Jury Krakowsko-Częstochowskiej.
Do niedawna amonity znajdowano w okolicach Łukowa w województwie lubelskim. Były to piękne okazy, o charakterystycznym sposobie zachowania, z licznymi, drobnymi kryształkami pirytu oraz o efektownym połysku. Amonity te są obecnie dostępne na giełdach i w sklepach internetowych.
Jurajskie amonity ze stanowiska w Łukowie.
W Polsce znajdowane są również skamieniałości innych grup amonitowatych. Goniatyty i klymenie można znaleźć w skałach dewonu i karbonu Gór Świętokrzyskich. Druga z wymienionych grup jest często mylona ze ślimakami. Ładne okazy amonitowatych można obejrzeć w Kielcach, w kamieniołomie Kadzielnia, gdzie są one widoczne w kamieniach budujących murki wzdłuż trasy spacerowej (kamieniołom jest pod ochroną).
Jak rozpoznać amonity?
W odróżnieniu od ślimaków muszla amonitów jest niemal zawsze zwinięta w jednej płaszczyźnie. Można to zauważyć nawet wówczas, gdy w skale widoczny jest tylko fragment szkieletu. Powierzchnia muszli z reguły wykazuje wyraźne urzeźbienie w postaci żeberek. Gdy na powierzchni skały widoczny jest bardzo niewielki fragment szkieletu, i trudno jest zauważyć spiralne zwoje, istnieje ryzyko pomylenia amonita z małżami. Ich muszle również posiadają bowiem urzeźbienie.
Ładne skamieniałości amonitów (zdjęcie po prawej stronie) można również znaleźć w wielu budynkach użyteczności publicznej oraz zabytkach Polski, w których wykorzystano jurajskie wapienie w roli kamienia dekoracyjnego.
Muszle amonitów są podzielone przegrodami na osobne komory – jednak przegrody te z reguły nie są widoczne. Ujawniają się one na wewnętrznej stronie zewnętrznej ściany szkieletu. Nie widać ich zatem wówczas, gdy muszla jest w pełni zachowana. Gdy skamieniałość posiada na powierzchni wyraźne żebra, to z reguły nie powinniśmy oczekiwać, że widoczna będzie również linia przegrodowa.
Przecięte i wypolerowane muszle amonitów pochodzące z Madagaskaru są jednymi z najbardziej znanych skamieniałości. We wnętrzu muszli doskonale widoczne są przegrody odróżniające je od muszli ślimaków. Amonity żyły w morzach, które znajdowało się na terenie Madagaskaru we wczesnej jurze oraz we wczesnej kredzie.
W galerii zdjęć powyżej: skamieniałości amonitów w przeciętym i wypolerowanym wapieniu z okresu jurajskiego. Takie wapienie znane są między innymi z Węgier, Austrii, Słowacji oraz Włoch, a w Polsce – z Pienin. Wapienie te nazywamy ammonitico rosso.
