Zaznacz stronę

Sandry, równiny sandrowe

To jest strona w katalogu form rzeźby terenu związanych z działalnością lodowców i lądolodów. Sandry to formy fluwioglacjalne (o genezie związanej z wodami pochodzącymi z lodowców/lądolodów), akumulacyjne (czyli powstające na skutek depozycji materiału), proglacjalne (czyli tworzące się przed czołem lodowca/lądolodu, w strefie przedlodowcowej).

Szerokie, łączące się ze sobą stożki napływowe powstające na przedpolu lodowca/lądolodu, u wylotu rynien podlodowcowych prowadzących duże ilości wody znajdującej się pod ciśnieniem hydrostatystycznym. Wody te tworzą rzeki roztokowe, prowadzące wody licznymi korytami i odkładające żwirowy (bliżej pokrywy lodowej) oraz piaszczysty (w większym oddaleniu od lodowca/lądolodu) materiał budujący powstające w ten sposób sandry.

Wody spływające powierzchnią powstającego sandru nie tworzą rzek takich, jak znamy obecnie z terenu środkowej i północnej Polski. Koryta są bardzo płytkie ze względu na zalegającą w podłożu wieczną zmarzlinę, liczne i często zmieniające swój przebieg. Rzeki takie określamy mianem roztokowych; obecnie możemy je obserwować na terenach górskich. Częste zmiany położenia wielu koryt rzeki roztokowej prowadzą do mniej więcej równomiernego zasypania osadem przedpola lądolodu. W ten sposób powstaje równina sandrowa.

Sandr z rzeką roztokową (Kenai, Alaska, USA).

Sandr lodowca górskiego z widoczną wielokorytową rzeką roztokową. Kenai, Alaska, USA.

Równiny sandrowe mogą być niemal zupełnie płaskie. Zajmują one duże obszary na terenie północnej i środkowej Polski, gdzie powstały w wyniku osadzania materiału na przedpolu lądolodu w trakcie zlodowaceń plejstoceńskich. Zazwyczaj są lekko nachylone na południe (pod kątem kilku stopni), a średnica ziaren budujących je osadów zmniejsza się w tym samym kierunku, od żwirów aż po drobnoziarniste piaski.

Moreny czołowe fazy pomorskiej zlodowacenia północnopolskiego.

Równiny sandrowe (żółte plamy) znajdujące się na przedpolu (czyli na południowy-wschód) moren czołowych fazy pomorskiej zlodowacenia północnopolskiego (zaznaczonych kolorem czerwonym). Fragment mapy północno-zachodniej Polski, gdzie rzeźba polodowcowa jest szczególnie czytelna. Równiny sandrowe porastają bory Puszczy Drawskiej oraz Borów Tucholskich.

Rzeźba równin sandrowych może być bardziej urozmaicona, jeśli rzeki odkładały piaszczyste osady na wolno wytapiających się płatach martwego lodu, zalegających na przedpolu lądolodu. Po zaniku tych brył lodu na powierzchni takich sandrów utworzyły się liczne zagłębienia bezodpływowe.

Rozległe, piaszczyste sandry zajęte są na terenie północnej i centralnej Polski przez bory sosnowe (zwłaszcza Bory Tucholskie). Największe równiny sandrowe położone są na południe od wzgórz moreny czołowej ostatnich faz zlodowaceń północnopolskich (zwłaszcza fazy pomorskiej). Sandry tworzą również mniejsze formy, często zamknięte pomiędzy wysoczyznami morenowymi, powstałe wówczas gdy wody wypływające z czoła lądolodu wkraczały na obszary o urozmaiconej, polodowcowej rzeźbie terenu.

Widok na równinę sandrową Skaftafell na Islandii.

Widok na równinę sandrową Skaftafell na Islandii. Fot. Chris73, Wikimedia Commons, licencja CC 3.0.