Gromada minerałów obejmująca tlenki i wodorotlenki, jednak z wyłączeniem minerałów zbudowanych z dwutlenku krzemu, które zazwyczaj zaliczane są do osobnej grupy krzemianów. Jest to dość liczna gromada, co wiąże się z dużym rozpowszechnieniem tlenu (to pierwiastek tworzący niemal połowę masy skorupy ziemskiej). Wchodzi on także w skład krzemianów i glinokrzemianów. Mimo to minerały należące do gromady tlenków i wodorotlenków w sumie budują nieco ponad 4 procent masy całej skorupy ziemskiej – wiąże się to z wydzieleniem niektórych z nich do grupy krzemianów.
W gromadzie tlenków i wodorotlenków znajdują się zarówno tlenki proste (w skład których wchodzi tlen oraz jeszcze jeden pierwiastek), a także złożone, o bardziej skomplikowanym składzie oraz budowie. Rodzaj wiązań chemicznych ma wpływ na cechy poszczególnych minerałów.
Tlenki
Wśród tlenków najbardziej znane minerały to:
- cynkit (tlenek cynku),
- grupa spineli, a w niej między innymi chromit (tlenek chromu), magnetyt (tlenek żelaza) oraz spinel (tlenek glinu i magnezu),
- hematyt (tlenek żelaza),
- kasyteryt (tlenek cyny),
- korund (tlenek glinu),
- kupryt (tlenek miedzi),
- peryklaz (tlenek magnezu),
- rutyl (tlenek tytanu),
- uraninit (tlenek uranu).
Minerały te mają ogromne znaczenie gospodarcze, będąc rudami metali. Wiele z tlenków (niewymienionych powyżej) zawiera także poszukiwane obecnie intensywnie niob, tantal i pierwiastki ziem rzadkich.
W Polsce znane są między innymi następujące tlenki:
- chromit (w Tąpadłach w Masywie Ślęży),
- hematyt (na Dolnym Śląsku, w Górach Świętokrzyskich, Tatrach),
- kasyteryt (Gierczyn i Krobica na Pogórzu Izerskim),
- korund (w piaskach złotonośnych Dolnego Śląska; rzadko spotykane są szlachetne odmiany korundu, w tym szafir),
- kupryt (na Dolnym Śląsku i w mniejszym stopniu na terenie Gór Świętokrzyskich, razem z miedzią rodzimą),
- magnetyt (złoża w Kowarach, w Kletnie koło Stronia Śląskiego, a także w wielu innych miejscowościach Dolnego Śląska; w okolicach Suwałk na dużych głębokościach znajdują się znaczne złoża tytanomagnetytu),
- spinel (w piaskach złotonośnych Dolnego Śląska),
- uraninit (niewielkie wystąpienia na Dolnym Śląsku, zwłaszcza w Kowarach).
Minerał magnetyt – ważna ruda żelaza.
Polerowany hematyt – kamień ozdobny.
Groniaste skupienia hematytu noszą nazwę “szklanych głów”. Okaz ze zdjęcia ma szerokość niecałych 4 cm.
Wodorotlenki
Powstają zwłaszcza w końcowych stadiach krystalizacji magmy, w wyniku tak zwanych procesów hydrotermalnych. Zazwyczaj tworzą skupienia i ziarna o bardzo małych rozmiarach. Dotyczy to zwłaszcza wodorotlenków żelaza, magnezu oraz manganu. Do grupy tej zaliczamy między innymi goethyt (wodorotlenek żelaza).
Nieco inaczej powstają wodorotlenki glinu. Pierwiastek ten, budujący aż 8 procent wagowych skorupy ziemskiej, trafia do glinokrzemianów – minerałów budujących skały magmowe. W wyniku procesów wietrzenia chemicznego (rozkładu skały) glin przechodzi do minerałów ilastych oraz wodorotlenków glinu. W ten sposób mogą powstawać bardzo bogate złoża glinu (rudy aluminium) nazywane boksytami. Składają się one zwłaszcza z minerałów takich jak boehmit, diaspor oraz gibbsyt. W Polsce są one stosunkowo rzadkie, w większych ilościach znane są wyłącznie z okolic Jordanowa na Dolnym Śląsku.
Boksyty powstają przede wszystkim w wyniku wietrzenia chemicznego w klimacie tropikalnym, a także w strefach przybrzeżnych zbiorników morskich oraz w pustkach po rozpuszczonych skałach węglanowych (zjawisko powstawania tych pustek nosi nazwę krasowienia). Ze względu na swoją genezę złoża rud aluminium w postaci boksytów znane są głównie z okolic równika.
