Opal

Mineraloid, czyli substancja powstająca w sposób naturalny, wykazująca w warunkach pokojowych stały stan skupienia, ale nie posiadająca – w odróżnieniu od minerałów – w pełni wykształconej struktury krystalicznej. Opal jest częściowo przekrystalizowaną krzemionką (dwutlenkiem krzemu), zawierającą dodatkowo zmienne ilości wody, z reguły wynoszące kilka procent objętości. Nie tworzy kryształów (bo nie jest minerałem) ale skupienia naciekowe, groniaste, naskorupienia, bezpostaciowe wypełnienia nieregularnych pustek w skałach. Z czasem może przechodzić w minerał chalcedon, tracąc przy tym ze swojego składu wodę. Nie jest odporny na działanie kwasów i zasad.

Czysty opal jest bezbarwny, ale jako bezpostaciowa substancja często zawiera pierwiastki i związki, które nadają mu różne zabarwienie. Spotykane są okazy białe, żółte, brunatne, czerwone, niebieskie, czarne.

Odmiany opali

Opale dzielone są zazwyczaj na dwie główne grupy:

• opal szlachetny – wykazuje grę barw (opalescencję); z czasem, na skutek utraty wody zjawisko to może słabnąć; stąd stosuje się przechowywanie biżuterii z opali szlachetnych w wilgotnej wacie; nie można też wystawiać kamienia na działanie mydła oraz innych środków czyszczących,
• opal zwyczajny (pospolity) – nie wykazuje gry barw i zazwyczaj jest całkowicie nieprzezroczysty; może jednak posiadać oryginalne zabarwienie – te odmiany też są uznawane za atrakcyjne.

Niekiedy wyróżnia się także opal ognisty. Jest on czerwony, mętny, z reguły przeświecający, rzadziej przezroczysty, nie wykazuje zazwyczaj efektów optycznych. Pochodzi z Meksyku lub Australii, Brazylii, Kazachstanu i USA.

Niektóre z opali szlachetnych – te najbardziej charakterystyczne – otrzymały swoje nazwy, na przykład:

• opal biały – opal o bardzo jasnej barwie, wykazujący grę barw, nazywany niekiedy mlecznym (tak jak w przypadku jednej z odmian opalu zwyczajnego),
• opal arlekinowy – czerwonawy, z plamkami; posiada oryginalne, barwne wzory,
• opal matrycowy (matrix) – opal wrośnięty w skałę macierzystą, zazwyczaj w postaci pasma (warstwy),
• opal kryształowy – wykazuje czerwone refleksy świetlne na mlecznym tle,
• opal czarny – wbrew nazwie odmiana ta zawiera też opale ciemnozielone i ciemnogranatowe,
• opal jelly – o odcieniu niebieskawym i/lub szarym,
• opal girasol – przezroczysty i prawie bezbarwny, z niebieską poświatą.

Także opale zwyczajne posiadają wiele odmian:

• hialit – opal przezroczysty, niekiedy bezbarwny, ale może być zielonkawy, brunatny, prawie czarny – w każdym wypadku zachowana jest jednak przezroczystość (uwaga: nie należy mylić hialitu z halitem, czyli solą kuchenną),
• opal mleczny – przeświecający do nieprzezroczystego, biały lub żółtawy, niekiedy z lekkim odcieniem niebieskim bądź zielonym,
• opal porcelanowy – biały, całkowicie nieprzezroczysty,
• hydrofan – biały, półprzezroczysty, o wodnistym zabarwieniu, mętny (zjawisko to spowodowane jest utratą wody),
• opal mszysty – jasny, z ciemnymi plamkami przypominającymi niekiedy fragmenty roślin (są to tzw. dendryty),
• prazopal (opal prazowy) – zielony,
• opal woskowy – żółty lub brązowawy, z silnym woskowym połyskiem,
• opal drzewny – skamieniałe drewno, które zostało zastąpione przez krzemionkę w postaci opalu; często brązowy lub żółty,
• opal krwisty – czerwony,
• opal miodowy – o barwie miodu, przeświecający,
• opal agatowy – ze wstęgami.

Cechy opali

Opal wykazuje twardość około 6 w skali Mohsa, gęstość niższą od kwarcu i chalcedonu (to efekt zawartości wody), szklisty lub woskowy połysk, przełam muszlowy (nie wykazuje łupliwości, ponieważ nie ma struktury krystalicznej), prześwieca lub jest nieprzezroczysty.

Mineraloid ten jest rozpowszechniony, jednak odmiany nadające się do celów jubilerskich i ozdobnych są o wiele rzadsze. Bezpostaciowa krzemionka tworzy spoiwo w skałach osadowych, zastępuje związki chemiczne budujące szkielety organizmów, podczas gdy stają się one skamieniałościami (czyli ulegają procesom fosylizacji). Opal buduje też skały osadowe takie jak opoka. Często powstaje na skutek rozkładu (pod wpływem temperatury) minerałów zawierających krzemionkę. Dwutlenek krzemu tworzący opal pochodzi czasami ze skał magmowych wulkanicznych, przez które przepływają gorące roztwory pomagmowe, a jego wytrącanie zachodzi w pobliżu gorących źródeł oraz gejzerów.

Na przestrzeni wieków opalowi przypisywano magiczną moc – zarówno pozytywną, jak i negatywną. Pod tym względem szczególnie wyróżniały się czarne opale – przeczytaj o klątwie opali.

Efekty optyczne i wykorzystanie

Jubilerskie odmiany opali zawdzięczają swoje powodzenie efektom optycznym. Najważniejszy z nich to gra barw nazywana opalescencją. Powstaje ona na skutek nakładania się (czyli interferencji) fal świetlnych ulegających dyfrakcji i rozszczepieniu światła na składowe barwne. Proces ten zachodzi na globulkach krzemionkowych budujących bezpostaciowy opal, a także na powierzchniach spękań oraz kanalików zawierających wodę. Pojawienie się oraz kolor rozbłysków świetlnych zależą od rozmiarów oraz różnic w wielkości globulek krzemionki.

Istnieją imitacje białych oraz czarnych opali. Stosowane jest także barwienie opali w celu wzmocnienia gry barw; niektóre okazy są również impregnowane żywicą.

Z opali wykonuje się rzeźby, poleruje się też fasetkowo lub do postaci kaboszonów oraz bębniaków. Produkuje się również opale syntetyczne. Stosowano także imitacje opalu, na przykład w postaci kryształów górskich z iryzującą podkładką bądź wkładką z okruchów opali.

Złoża światowe

Do początku XX wieku najbardziej znane złoża opali znajdowały się na Słowacji, w rejonie Cervenicy. Opale wykorzystywane w starożytnym Rzymie pochodziły z terenu Słowacji, z rejonu Koszyc. W XX wieku odkryto opale australijskie – to stamtąd pochodzi większość najlepszych okazów pozyskiwanych obecnie. Złoża te znajdują się w Nowej Południowej Walii, Queensland, a także w Australii Południowej (Coober Pedy). Opale pojawiają się tam najczęściej w piaskowcach – skałach osadowych okruchowych.

Kamień ten pozyskiwany jest także w wielu innych miejscach na świecie. Złoża znajdują się w Brazylii, Gwatemali, Hondurasie, Japonii, Meksyku, na Nowej Zelandii, w Rosji, RPA i USA (stany Idaho oraz Nevada), a także w Zimbabwe.

Polskie opale

W Polsce opale są spotykane na Dolnym Śląsku, ale najczęściej nie są to odmiany uznawane za szlachetne. Znane są zwłaszcza ze złóż niklu w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich. Występują one w obrębie skał nazywanych serpentynitami. Z tymi samymi skałami związane są znaleziska opali z rejonu Jordanowa oraz Nasławic. Wszędzie tam opale zawdzięczają swoje powstanie procesom wietrzenia (niszczenia) skał serpentynitowych w warunkach lądowych, w gorącym i wilgotnym klimacie, około 25 milionów lat temu, gdy Sudety były powoli wypiętrzane.

Polskie opale to często hiality tworzące naskorupienia oraz skupienia naciekowe i groniaste na skałach serpentynitowych. W większości przypadków mają one grubość do kilku milimetrów.

Hiality dolnośląskie występujące w serpentynitach znajdują się w Braszowicach, Grochowej, Koźmicach, Szklarach, Wirach. Na Dolnym Śląsku hialit pojawia się też w bazaltach w okolicach Jawora. W serpentynitach pojawiają się też różnobarwne odmiany opali, zwłaszcza w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich i Wirach koło Jordanowa Śląskiego. Sporadyczne znaleziska hialitu opisano też spoza Dolnego Śląska, z rejonu Katowic.

Ciekawym, choć bardzo rzadkim znaleziskiem z okolic Piławy na Dolnym Śląsku są czarne opale. Niegdyś uważano, że przynoszą one nieszczęście, ale z czasem stały się one jednym z najcenniejszych kamieni szlachetnych.

W Beskidach pojawia się menilit (opal bulasty) – jest to opal barwy brunatno-szarej, występujący w postaci buł w łupkach nazywanych menilitowych. Nie ma on znaczenia ozdobnego, ale stanowi ciekawy przykład skały krzemionkowej powstałej w zbiorniku morskim stanowiącym brzeżną część oceanu Tetyda. Zatoka ta była płytka, silnie zasolona i traciła okresowo połączenie z oceanem, a zapisem tamtych wydarzeń są właśnie warstwy menilitowe. Skały powstałe na dnie tamtego morza zostały sfałdowane i wypiętrzone – co doprowadziło do jego ustąpienia – a dzisiaj budują pasmo Beskidów z Bieszczadami.

Karpackie łupki menilitowe tworzą warstwy o miąższości (grubości) od kilku do kilkudziesięciu centymetrów. Można je znaleźć między innymi w Dołżycy, Dukli, Habkowicach, Ropie, Tylawie, Żubraczach.

Wybrane dolnośląskie stanowiska opalu:

• w kopalni niklu Marta w Szklarach – żyły chalcedonowo-opalowe o rozmiarach do kilku metrów długości – opale mleczne,
• w okolicach Szklar są też opale żółte i czerwonawe,
• bezbarwny opal (hialit) w szczelinach serpentynitów w Jordanowie, Nasławicach i Bystrzycy Górnej koło Świdnicy,
  Winna Góra koło Sobótki – opale drzewne,
• rzadkie czarne opale w okolicach Piławy Dolnej w Górach Sowich.

Wybrane stanowiska opalu spoza Dolnego Śląska:

• Bytków koło Katowic – znajdowano opale, bez znaczenia ozdobnego,
• piaskowce opalowe w Posądzy koło Proszowic,
• opal bulasty (menilit) barwy szarej lub brunatnej wchodzi w skład łupków menilitowych fliszu karpackiego.