Zaznacz stronę

Moreny czołowe

To jest strona w katalogu form rzeźby terenu związanych z działalnością lodowców i lądolodów. Moreny czołowe to formy glacjalne (o genezie związanej z lodowcami i lądolodami), akumulacyjne (czyli powstające na skutek depozycji materiału).

Osad odłożony przy czole lodowca lub lądolodu. Wzgórza moreny czołowej to z kolei wzniesienia zbudowane z tego osadu, w przybliżeniu równoległe do czoła. W przypadku lodowców górskich wzgórza te mają do kilkudziesięciu metrów wysokości oraz kilkaset metrów szerokości. Natomiast przed czołem lądolodów (na przykład takich, jakie wkroczyły na terytorium Polski w epoce plejstoceńskiej) tworzą się wzniesienia o wysokościach względnych przekraczających sto metrów, ciągnące się na dystansach liczonych w kilometrach.

Morena czołowa odkładała się w okresach dłuższego postoju czoła lodowca lub lądolodu. W tym czasie nie przesuwa się ono w żadną ze stron (czyli nie do chodzi do transgresji – wkraczania – ani recesji – wycofywania się – lodowca/lądolodu).

Wzgórza moreny czołowej zbudowane są z bardzo zróżnicowanego materiału. Mają urozmaiconą rzeźbę, zwłaszcza jeśli osad odkładany był na zagrzebanych bryłach lodu (morena z jądrem lodowym). Po wytopieniu lodu dochodzi do obniżenia wysokości wału morenowego, a także do powstania zagłębień.

Ze względu na sposób powstania wyróżniane są dwa główne rodzaje moren czołowych:

  • Moreny czołowe spiętrzone. Tworzą one ciągi wzgórz, których powstanie jest związane z aktywną działalnością lądolodu spiętrzającego osady znajdujące się na jego przedpolu, a także wyciskającego podłoże spod swojej stopy. Powstające osady morenowe składają się z wielu ponasuwanych na siebie pakietów i łusek, często zdeformowanych, spiętrzonych, wyciśniętych i pchniętych na przedpole. Procesy związane z powstawaniem zaburzonych osadów moren spiętrzonych noszą nazwę glacitektoniki. W Polsce moreny czołowe spiętrzone znane są z rejonu Trzebnicy na Dolnym Śląsku, Zielonej Góry, a także innych miejsc postoju lądolodu podczas zlodowaceń plejstoceńskich. Tworzą one pas Wzniesień Żarskich, Dalkowskich, Wzgórz Trzebnickich, Twardogórskich oraz Ostrzeszowskich. Moreny takie znane są też z Puszczy Bukowej koło Szczecina oraz okolic jeziora Gardno. Spiętrzanie i fałdowanie osadów było możliwe dzięki plastyczności drobnego, nasiąkniętego wodą materiału znajdującego się pod stopą wkraczającego lądolodu. Moreny czołowe spiętrzone to zazwyczaj szerokie oraz wysokie (do 100 metrów wysokości względnej) wzniesienia, o łagodnym stoku od strony przylegającej dawniej do lądolodu (czyli proksymalnej), przykrytym często przynajmniej do pewnej wysokości gliną lodowcową. Z kolei stok przeciwny, od strony przedpola lądolodu (czyli dystalny) jezt zazwyczaj stromy i zbudowany z materiału, który podlegał spiętrzaniu i fałdowaniu.
  • Moreny czołowe akumulacyjne. Tworzą one wzgórza lub ciągi wzgórz powstałych wzdłuż czoła lądolodu w okresie jego postoju (stagnacji), zbudowane z głazów, żwirów, piasków, rzadziej z glin zwałowych. Mogą mieć różne rozmiary oraz zmienną liczbę wałów. Pagórski morenowe mają zazwyczaj od kilku do kilkudziesięciu metrów wysokości. Morena akumulacyjna tworzy się w wyniku wytapiania i ściekania materiału z czoła lądolodu. Odkładający się w ten sposób osad pozbawiony jest fragmentów podłoża wyciśniętych spod stopy lądolodu, nie są w nim również zauważalne większe deformacje glacitektoniczne. Istotną rolę w tworzeniu się tych form odgrywają tak zwane wody ablacyjne, czyli spływające z topniejącego czoła lądolodu na przedpole. Sortują one osad, dzięki czemu w strefie najbliższej lądolodowi wzniesienia moreny czołowej akumulacyjnej zbudowane są z gruboziarnistego osadu, głównie żwiru oraz głazów.

Wzgórza moren czołowych stanowią jeden z najważniejszych akcentów w krajobrazie północnej i centralnej Polski. Wysokie i rozbudowane wały morenowe utworzyły się zwłaszcza w trakcie:

  • stadiału Warty zlodowaceń środkowopolskich
  • oraz fazy pomorskiej zlodowacenia północnopolskiego.
Moreny czołowe na terenie Polski - mapa.

Moreny czołowe lądolodów plejstoceńskich na terenie Polski – mapa.

Zdjęcie lotnicze moreny czołowej lodowca dolinnego (Kennecott, Alaska).

Zdjęcie lotnicze moreny czołowej lodowca dolinnego (Kennecott, Alaska). Morena czołowa łączy się z morenami bocznymi. Fot. Richard Droker, Flickr, licencja CC.

Morena czołowa spiętrzona plejstoceńskiego lądolodu.

Morena czołowa spiętrzona plejstoceńskiego lądolodu. Sint Jansberg, Holandia. Fot. el ui, Panoramio, Wikimedia Commons.

Morena czołowa lodowca Tasmana (Nowa Zelandia), widoczna na pierwszym planie, blokuje odpływ wód, powodując powstanie jeziora zastoiskowego.

Morena czołowa lodowca Tasmana (Nowa Zelandia), widoczna na pierwszym planie, blokuje odpływ wód, powodując powstanie jeziora zastoiskowego. Fot. Avenue, Wikimedia Commons.