Moreny czołowe

To jest strona w katalogu form rzeźby terenu związanych z działalnością lodowców i lądolodów. Moreny czołowe to formy glacjalne (o genezie związanej z lodowcami i lądolodami), akumulacyjne (czyli powstające na skutek depozycji materiału).

Osad odłożony przy czole lodowca lub lądolodu. Wzgórza moreny czołowej to z kolei wzniesienia zbudowane z tego osadu, w przybliżeniu równoległe do czoła. W przypadku lodowców górskich wzgórza te mają do kilkudziesięciu metrów wysokości oraz kilkaset metrów szerokości. Natomiast przed czołem lądolodów (na przykład takich, jakie wkroczyły na terytorium Polski w epoce plejstoceńskiej) tworzą się wzniesienia o wysokościach względnych przekraczających sto metrów, ciągnące się na dystansach liczonych w kilometrach.

Morena czołowa odkładała się w okresach dłuższego postoju czoła lodowca lub lądolodu. W tym czasie nie przesuwa się ono w żadną ze stron (czyli nie do chodzi do transgresji – wkraczania – ani recesji – wycofywania się – lodowca/lądolodu).

Wzgórza moreny czołowej zbudowane są z bardzo zróżnicowanego materiału. Mają urozmaiconą rzeźbę, zwłaszcza jeśli osad odkładany był na zagrzebanych bryłach lodu (morena z jądrem lodowym). Po wytopieniu lodu dochodzi do obniżenia wysokości wału morenowego, a także do powstania zagłębień.

Ze względu na sposób powstania wyróżniane są dwa główne rodzaje moren czołowych:

• Moreny czołowe spiętrzone. Tworzą one ciągi wzgórz, których powstanie jest związane z aktywną działalnością lądolodu spiętrzającego osady znajdujące się na jego przedpolu, a także wyciskającego podłoże spod swojej stopy. Powstające osady morenowe składają się z wielu ponasuwanych na siebie pakietów i łusek, często zdeformowanych, spiętrzonych, wyciśniętych i pchniętych na przedpole. Procesy związane z powstawaniem zaburzonych osadów moren spiętrzonych noszą nazwę glacitektoniki. W Polsce moreny czołowe spiętrzone znane są z rejonu Trzebnicy na Dolnym Śląsku, Zielonej Góry, a także innych miejsc postoju lądolodu podczas zlodowaceń plejstoceńskich. Tworzą one pas Wzniesień Żarskich, Dalkowskich, Wzgórz Trzebnickich, Twardogórskich oraz Ostrzeszowskich. Moreny takie znane są też z Puszczy Bukowej koło Szczecina oraz okolic jeziora Gardno. Spiętrzanie i fałdowanie osadów było możliwe dzięki plastyczności drobnego, nasiąkniętego wodą materiału znajdującego się pod stopą wkraczającego lądolodu. Moreny czołowe spiętrzone to zazwyczaj szerokie oraz wysokie (do 100 metrów wysokości względnej) wzniesienia, o łagodnym stoku od strony przylegającej dawniej do lądolodu (czyli proksymalnej), przykrytym często przynajmniej do pewnej wysokości gliną lodowcową. Z kolei stok przeciwny, od strony przedpola lądolodu (czyli dystalny) jezt zazwyczaj stromy i zbudowany z materiału, który podlegał spiętrzaniu i fałdowaniu.
• Moreny czołowe akumulacyjne. Tworzą one wzgórza lub ciągi wzgórz powstałych wzdłuż czoła lądolodu w okresie jego postoju (stagnacji), zbudowane z głazów, żwirów, piasków, rzadziej z glin zwałowych. Mogą mieć różne rozmiary oraz zmienną liczbę wałów. Pagórski morenowe mają zazwyczaj od kilku do kilkudziesięciu metrów wysokości. Morena akumulacyjna tworzy się w wyniku wytapiania i ściekania materiału z czoła lądolodu. Odkładający się w ten sposób osad pozbawiony jest fragmentów podłoża wyciśniętych spod stopy lądolodu, nie są w nim również zauważalne większe deformacje glacitektoniczne. Istotną rolę w tworzeniu się tych form odgrywają tak zwane wody ablacyjne, czyli spływające z topniejącego czoła lądolodu na przedpole. Sortują one osad, dzięki czemu w strefie najbliższej lądolodowi wzniesienia moreny czołowej akumulacyjnej zbudowane są z gruboziarnistego osadu, głównie żwiru oraz głazów.

Wzgórza moren czołowych stanowią jeden z najważniejszych akcentów w krajobrazie północnej i centralnej Polski. Wysokie i rozbudowane wały morenowe utworzyły się zwłaszcza w trakcie:

• stadiału Warty zlodowaceń środkowopolskich
• oraz fazy pomorskiej zlodowacenia północnopolskiego.