Kwarc dymny jest odmianą minerału kwarcu zabawioną na kolor ciemnobrunatny, przechodzący niekiedy niemal w czerń. Całkowicie czarne i nieprzeświecające kryształy kwarcu noszą natomiast nazwę morionu. Kryształy obu odmian były od stuleci wykorzystywane do produkcji ozdobnych przedmiotów, nieraz całkiem sporych (wazony), a także w jubilerstwie (pierścionki, naszyjniki).
Ciemna barwa kwarcu dymnego oraz morionu jest skutkiem oddziaływania na kryształy kwarcu promieniowania jonizującego, rzadziej obecności substancji organicznych. Z reguły nie wynika ona zatem ze składu chemicznego, który jest taki, jak typowego kwarcu (czyli dwutlenek krzemu). Podgrzewanie powoduje odbarwienie kwarcu dymnego. W przeszłości wykorzystywano to zjawisko w celu uzyskiwania kryształów o żółtym zabarwieniu – taką odmianę kwarcu nazywamy cytrynem.
Kryształ kwarcu dymnego – szarej i brązowej odmiany minerału kwarcu.
Kwarc dymny oraz morion występują w wielu miejscach na całym świecie, w tym w Brazylii, Sri Lance, na Madagaskarze, Uralu, w Hiszpanii, Szwajcarii, Szkocji, Australii, stanie Kolorado w USA. W Polsce te piękne odmiany kwarcu spotykane są głównie na Dolnym Śląsku. Występują one w obrębie tak zwanych plutonów granitoidowych, czyli dawnych podziemnych komorach, które w schyłku ery paleozoicznej wypełnione były gorącym, płynnym stopem skalnym – magmą. Z magmy krystalizowały skały magmowe głębinowe noszące nazwę granitoidów. Duże kryształy kwarcu dymnego i morionu związane są z gruboziarnistą odmianą granitoidów tworzącą najczęściej żyły. Taka odmiana jest nazywana przez geologów pegmatytem.
Ciemno zabarwione odmiany kwarcu spotykane są między innymi w pegmatytach znajdujących się w masywach granitoidowych Strzegomia oraz Karkonoszy, w mniejszym stopniu w masywie Strzelina. Szczególnie piękne kryształy powstały w pustkach skalnych nazywanych geodami (jeśli mają kulisty lub elipsoidalny zarys) oraz druzami (kształt wydłużony lub nieregularny), które znajdują się najczęściej w najbardziej zewnętrznych partiach plutonu granitoidowego.
Tak powstały karbońskie granitoidy Dolnego Śląska. Na schemacie widoczny zbiornik magmowy, w którym stygły skały granitoidowe. W pustkach – geodach i druzach – krystalizował kwarc, w tym dymny oraz morion, a także inne minerały (rys. Edyta Felcyn).
Szczególnie piękne okazy znajdowano w skałach strzegomskiego masywu granitoidowego: w kamieniołomie „Andrzej”, w Żółkiewce koło Strzegomia, Czernicy koło Jawora. Największe okazy pochodzące stamtąd mają około pół metra długości i ważą kilkadziesiąt kilogramów! Zawartość jednej z kawern znalezionych w Czernicy stanowiło między innymi kilkaset kilogramów kwarcu dymnego.
Kwarce dymne oraz moriony znane są także z okolic Karkonoszy, gdzie spotykano je również w granitoidach, na obszarze od Trzcińska koło Jeleniej Góry, poprzez Łomnicę i Kowary, Podgórzyn oraz Sobieszów, po Szklarską Porębę. Duże okazy znane są też z Gór Izerskich. Obecnie granity karkonoskie objęte są ochroną na większości terenu swojego występowania, zaprzestano eksploatacji dawnych kamieniołomów, stąd też brakuje nowych znalezisk z tego obszaru.
Kryształy kwarcu dymnego pojawiają się także w pustkach (geodach i druzach) w skałach wulkanicznych Dolnego Śląska – głównie melafirach (nazywanych też migdałowcami). Występują tam one razem z kryształami innych minerałów, niekiedy w towarzystwie agatów.
Powstanie granitoidów Strzegomia, Karkonoszy i Strzelina miało związek z wydarzeniami tak zwanej orogenezy waryscyjskiej. Były to potężne ruchy górotwórcze zachodzące w trakcie przyłączania dzisiejszego Dolnego Śląska, a także Czech, dużych fragmentów Niemiec, Francji oraz Hiszpanii do Europy. Powstał wówczas również ogromny kontynent Pangea.
Otoczaki ciemno zabarwionego kwarcu znajdowane są także w rejonie Krakowa, w pobliżu odsłonięć tak zwanej arkozy kwaczalskiej – skały osadowej z okresu permskiego, powstałej w warunkach lądowych – zwłaszcza w okolicach Wygiełzowa (na południowy-zachód od Krzeszowic).
Kwarc dymny szlifuje się do postaci kaboszonów, nadaje się mu również szlif brylantowy lub schodkowy. Niektóre odmiany tego kamienia nazywano też topazem dymnym lub topazem szkockim.
Dolnośląskie kwarce dymne i moriony
Dolny Śląsk jest jednym z głównych obszarów występowania tych kamieni w Europie. Rekordowe kryształy kwarcu dymnego miały do 1 m długości i wagę do 60 kg:
- dolnośląskie masywy granitoidowe, głównie strzegomski i Karkonoszy,
- w pegmatytach strzegomskich, zwłaszcza w próżniach skalnych – druzach i geodach – przede wszystkim w stropowych partiach granitów; geody rzadko osiągają do 1 m średnicy, takie druzy znane też z okolic Jawora; przykładowe stanowiska: kamieniołom Andrzej w Strzegomiu (różna wielkość kryształów, ale znaleziono sporo o długości około 10 cm), kamieniołom w Żółkiewce koło Strzegomia (1 km na południe od Strzegomia, kryształy od 1 do 20 cm), kamieniołom w Czernicy koło Jawora (kryształy głównie o długości do 10 cm, ale w 1969 odsłonięto tam pustkę, z której wydobyto blisko tonę kryształów kwarcu o różnym zabarwieniu, w tym kwarc dymny od lekko zadymionych osobników do prawie czarnych, kamieniołom w Zimniku (kryształy o długości najczęściej do 5 cm), Gniewków, Borów (kamieniołom granitu, żyły pegmatytowe, okazy do 10-15 cm), Strzeblów, Paszowice,
- masyw granitoidowy Karkonoszy i Góry Izerskie: Podgórzyn, Sobieszów, Karpniki, Mysłakowice, Trzcińsko, Czarne, Staniszów, Bobrów, Kowary, Szklarska Poręba,
- w kopalni barytu w Boguszowie.
