Ametyst

Ametyst jest jednym z najbardziej znanych kamieni półszlachetnych. Nietrudno go rozpoznać, dzięki jego oryginalnemu, fioletowemu zabarwieniu. Nie oznacza to jednak, że wszystkie ametysty są takie same. Kryształy różnią się intensywnością zabarwienia, a także odcieniami.

Pod względem mineralogicznym ametyst jest odmianą minerału kwarcu. Dziedziczy po nim wszystkie cechy diagnostyczne (więcej o rozpoznawaniu minerałów na podstawie ich cech przeczytaj tutaj): wysoką twardość (7 w skali Mohsa), brak łupliwości i słupowy pokrój.

Dlaczego ametyst jest fioletowy? I jak powstaje?

Swoje zabarwienie ametyst zawdzięcza obecności dwu- lub trójwartościowego żelaza. Ten sam pierwiastek odpowiedzialny jest również za żółte zabarwienie cytrynów (to także odmiana kwarcu). Oznacza to, że możliwe jest sztuczne przebarwienie naturalnego ametystu.

Jeżeli podgrzejemy kryształ, który zawiera głównie trójwartościowe żelazo, to wraz ze wzrostem temperatury ametyst zamieni się w żółtą odmianę kwarcu, czyli cytryn. W przypadku dwuwartościowego żelaza w temperaturach około 500 st. C otrzymamy raczej zielonkawe zabarwienie (taką odmianę kwarcu nazywamy prazjolitem lub prasiolitem). Temperatury rzędu 350-400 st. C mogą doprowadzić do pojawienia się ametrynu, czyli fioletowo-żółtego kwarcu. W trakcie podgrzewania kryształ może przejściowo stać się bezbarwny.

Zjawisko to oznacza, że zabarwienie nie jest związane ze składem chemicznym – tworzenie się barwnych ośrodków jest raczej skutkiem defektów sieci krystalicznej. To wyjaśnia zmiany zabarwienia ametystu związane z jego podgrzaniem (szczególnie zwiększenie intensywności odcieni fioletu).

Wszystko to oznacza, że choć żółte, zielone i bezbarwne odmiany kwarcu są najzupełniej naturalne, to można je również otrzymać w sposób sztuczny, przez podgrzewanie ametystu. Wytwarzane są również sztuczne ametysty: fioletowo zabarwione szkło lub syntetyczna odmiana korundu.

Sama obecność żelaza nie wystarcza więc, by uzyskać fioletowo zabarwione kryształy kwarcu. Sporo zależy od sposobu wzrostu kryształu, a także ekspozycji na światło słoneczne. Podgrzanie jasnych ametystów może pogłębić ich zabarwienie, ale dzieje się to kosztem niewielkiej zmiany odcienia na bardziej szarą, przypominającą nieco kwarc dymny. Ma to związek z obecnością w krysztale niewielkich domieszek glinu.

Obserwując ametyst możemy zauważyć, że jego kryształy nie są równomiernie zabarwione (zobacz zdjęcie powyżej), a nasycenie zwiększa się niekiedy od części dolnej do wierzchołka kryształu. Przezroczyste (ale fioletowe) kryształy są stosunkowo rzadkie, częściej można oglądać okazy mętne.

Skąd pochodzą ametysty?

Najbardziej znane stanowiska ametystów znajdują się w Brazylii, zwłaszcza w stanach Minas Gerais, Rio Grande oraz Bahia. Stamtąd pochodzą duże geody ametystowe. Sporo okazów pochodzi też z Rosji oraz Urugwaju, a także z Madagaskaru, Meksyku oraz Sri Lanki.

Piękne kryształy tworzą się w skałach magmowych, najczęściej w ich odmianach żyłowych, a także w pustkach w skałach magmowych wulkanicznych. Z tych ostatnich miejsc pochodzą piękne geody ametystowe, czyli okrągłe lub owalne pustki wypełnione od wewnątrz poprawnie wykształconymi kryształami. Mniej cenne, choć też efektowne są szczotki ametystowe, czyli skupienia kryształów wyrastające z płaskiej powierzchni, którą może być na przykład fragment dużej geody lub krawędź nieregularnej pustki, czyli tak zwanej druzy.

Polskie ametysty

Ametysty spotykane są na całym świecie, ale w Polsce nie są łatwe do znalezienia. Ich najbardziej znane stanowisko znajduje się w okolicach Szklarskiej Poręby w Karkonoszach, na południowy-wschód od centrum miasta, w pobliżu szlaku prowadzącego do schroniska pod Łabskim Szczytem. To teren Karkonoskiego Parku Narodowego, stąd też należy zrezygnować z samodzielnego pozyskiwania minerałów i skał – są jednak organizowane wycieczki z przewodnikiem. Ametysty występują tam w postaci żyły o grubości kilkudziesięciu centymetrów, ciągnącej się na przestrzeni kilkuset (?) metrów. Barwa tamtejszych kryształów jest zmienna: niekiedy znajdowane są osobniki o zabarwieniu bliskim bieli, zasługujące raczej na nazwę kwarcu mlecznego. Kwarc mleczny jest zresztą drugą odmianą kwarcu obficie występującą w żyle ze Szklarskiej Poręby.

Pierwsze źródła pisane donoszące o wydobyciu ametystów w Karkonoszach pochodzą już z XV wieku. Lokalizację stanowisk z ametystami podają też późniejsze relacje, znane są też opisy wycieczek po ametysty. Zainteresowanie tą odmianą kwarcu spowodowało, że inna żyła ametystowa znajdująca się w okolicach Szklarskiej Poręby, w rejonie wodospadu Kamieńczyk, została niemal całkowicie wyeksploatowana.

Geody i druzy ametystowe – czyli pustki wypełnione narastającymi do wewnątrz kryształami – można znaleźć w niektórych miejscach Dolnego Śląska, na przykład w rejonie miejscowości Różana i Nowy Kościół koło Świerzawy (stamtąd pochodzą też agaty), a także koło Tłumaczowa na północny-zachód od Nowej Rudy i Kłodzka. Na tych stanowiskach ametyst jest związany ze skałami magmowymi wulkanicznymi (nie z magmowymi głębinowymi, jak w Szklarskiej Porębie), czyli z miejscami, w których ponad 250 milionów lat temu znajdowały się czynne wulkany. Ametyst współwystępuje w Tłumaczowie razem z innymi ozdobnymi odmianami kwarcu: morionem, kryształem górskim, kwarcem mlecznym, a także kryształami kalcytu. Podobne ametysty spotykane są również w innych miejscach występowania skał magmowych wulkanicznych z okresów karbońskiego i permskiego, między innymi w Czadrowie i Grzędach koło Kamiennej Góry.

Kryształy tej odmiany kwarcu znajdowane są na Dolnym Śląsku także w okolicach Nysy – nie są one jednak tak dobrze zabarwione, jak okazy ze Szklarskiej Poręby oraz Tłumaczowa. Ametyst pojawia się również w okolicach Krzeszowic (Regulice, Rudno) na zachód od Krakowa, gdzie jego występowanie też jest związane z obecnością skał magmowych wulkanicznych.

Lista polskich stanowisk ametystu:

• Rudna, Poręba, Regulice, Alwernia koło Krzeszowic na zachód od Krakowa – ametysty znane są z melafirów; są to skały magmowe wulkaniczne o składzie bazaltu, pochodzące z ery paleozoicznej, zawierające niekiedy drobne pustki po pęcherzykach gazów wulkanicznych wypełnione minerałami; jeśli są one liczne, to skała jest nazywana potocznie migdałowcem,
• Tenczynek i Niedźwiedzia Góra koło Krzeszowic – ametysty znane z nieczynnych kamieniołomów innej skały magmowej – diabazu,
• Tatry – ametyst odnotowany w dolomitach (skała osadowa chemiczna) Skupniowego Upłazu,
• Szklarska Poręba, okolice wodospadu Kamieńczyk – dawniej zbierano tu ametysty z wyeksploatowanej już żyły kwarcowej,
• Szklarska Poręba, dolina Złotego Potoku pod Szrenicą, przy drodze ze Szklarskiej Poręby do schroniska pod Łabskim Szczytem, 3 km od miasta – żyła kwarcu mlecznego z ametystem,
• Kletno koło Stronia – częste kwarce o pasowej budowie, z żył kwarcowo–fluorytowych z mineralizacją magnetytową i uranową; w kopalni uranu znajdowano szczotki ametystowe, obecnie okazy spotykane są na hałdzie, kryształy do 5 cm wysokości, współwystępuje fluoryt i magnetyt,
• Rzeczka w Górach Sowich – małe, niebieskawe kryształki ametystu w nieczynnym kamieniołomie,
• Poniatów koło Wałbrzycha – ametyst spotykany w gnejsach (skała przeobrażona),
• Wleń koło Jeleniej Góry – 700 m na południowy-zachód od centrum miasta, w odsłonięciu melafirów migdałowcowych przy tunelu, pojawiają geody z agatem i ametystami, średnica od 1 do kilkunastu cm; ametysty także w Płoszczynie koło Jeleniej Góry,
• Lubiechowa koło Świerzawy (Góry Kaczawskie) – 800 m na północny-zachód od miejscowości, zachodni stok wzgórza, w nieczynnym kamieniołomie, w melafirze migdałowcowym, geody z ametystem lub agatem, występuje też kwarc dymny, kalcyt; kryształy do 1,5 cm,
• Różana koło Świerzawy (Góry Kaczawskie) – nieczynny kamieniołom; ametysty w melafirze migdałowcowym przy torze kolejowym, na wschodnim zboczu wzgórza Wołek, geody z ametystem, kryształy do 1 cm,
• Dynowice (Nowy Kościół) koło Świerzawy (Góry Kaczawskie) – wschodnie zbocze wzgórza Wygorzel, naturalne odsłonięcie porfiru (skała magmowa wulkaniczna), w nim geody z ametystem, któremu towarzyszy agat, geody o średnicy do kilkunastu centymetrów, kryształy do 1 cm długości,
• Tłumaczów koło Nowej Rudy – w czynnym kamieniołomie melafiru szaroniebieskawe ametysty w formie geod i szczotek, kryształy do 1 cm, czasami większe,
• Czadrów koło Kamiennej Góry – geody z ametystem w kamieniołomie melafiru, kryształy do 0,5 cm,
• Borówno koło Kamiennej Góry – na zachód od wsi, na zboczu wzgórza Czarny Las, kamieniołom melafiru, w nim ametyst w formie geod i szczotek krystalicznych, kryształy do 1 cm,
• Głuszyca Górna koło Nowej Rudy – na zachód od wsi, w kamieniołomie melafiru ametyst sporadycznie w geodach i w postaci szczotek krystalicznych, kryształy do 1 cm,
• Suszyna koło Nowej Rudy – 500 m na południe od miejscowości, na przełęczy między wzgórzami 480 m i 493 m, w blokach melafiru ametysty o średnicy do 2 cm,
• Niwa koło Nowej Rudy – na południowym krańcu miejscowości, w dolince potoku, ametyst w geodach w melafirach, kryształy do 1 cm.

Ametyst: legendy i przesądy

Ametyst jest jednym z najdłużej i najpowszechniej stosowanych kamieni ozdobnych. Wiele kultur przypisywało mu specjalne właściwości i moce, których nie potwierdza współczesna nauka. Zanim uwierzymy w którąś z legend sprawdźmy, skąd one pochodzą.

Najbardziej popularnym wierzeniem związanym z ametystem jest to, które pochodzi od starożytnych Greków. Przypisywali oni temu kamieniowi moc uwalniania od… stanu upojenia alkoholowego. Każdy, kto trzymał przy ciele lub w ustach ametyst, nie mógł upić się winem.

Stąd ametystowe pucharki. Dużo później zaczęto w nich dodatkowo umieszczać strutki (bezoary), czyli kulki z niestrawionego pokarmu tworzące się w żołądkach przeżuwaczy. Miały one uchronić właściciela nie tylko przed zgubnym wpływem alkoholu, ale także trucizną. Co ciekawe, nie był to czczy przesąd. Według badań naukowców strutki rzeczywiście mogły uratować życie posiadaczowi naczynia, wchodząc w reakcję z arszenikiem wrzuconym do płynu. Niestety, nie istnieją prace potwierdzające ochronne działanie ametystu podczas spożywania alkoholu.

Choć w antyalkoholowe działanie fioletowej odmiany kwarcu wierzono już w starożytności, to współcześnie ametystowi przypisuje się również magiczny, pozytywny wpływ na sferę uczuciową. Nie ma to oczywiście żadnego uzasadnienia naukowego. Legenda ta wzięła początek w wierszu “Les Amours de Bacchus et d’Améthyste” (z 1576 roku), autorstwa Rémy Belleau, poety francuskiego Renesansu.

Ametyst stosowany był też w innych magicznych celach. Figurki zwierząt wykonane z tego kamienia stanowiły amulety chroniące posiadacza, zwłaszcza żołnierzy, przed odniesieniem ran.

Źródła:

• Corey Malcom, 1998. Bezoar stones. The Navigator: Newsletter of the Mel Fisher Maritime Heritage Society 13, 6.
• Amethyst Symbolism by Fara Braid, International Gem Society