Zaznacz stronę

Cyrkon

Minerał cyrkon jest krzemianem pierwiastka cyrkon. Tworzy słupkowe kryształy o kwadratowym przekroju, zakończone piramidą. Pojawia się w skałach magmowych głębinowych, zwłaszcza granitoidach oraz podobnych do nich sjenitach. Często ma złotawe zabarwienie, ale może być też bezbarwny, czerwony, niebieski, brązowy, zielony w pełnej gamie odcieni, szafirowy. Wykazuje niewyraźną łupliwość i przełam muszlowy. Niektóre kryształy po właściwym oszlifowaniu mogą dorównać efektami optycznymi nawet diamentom.

Cyrkon z Pakistanu.

Kryształ cyrkonu z Pakistanu. Fot. Ivtorov, Wikimedia Commons.

Cyrkon jest jednym z najbardziej odpornych minerałów. Po zniszczeniu skał magmowych przez procesy wietrzenia oraz erozji jedynym składnikiem, który pozostaje, bywa właśnie cyrkon – jest on bardziej wytrzymały niż kwarc! Stąd też po najstarszych skałach na Ziemi pozostały tylko ziarna tego minerału. Najstarsze z nich, znalezione w Australii, liczą sobie 4,4 miliarda lat – są to najstarsze minerały znalezione na naszej planecie.

Cyrkony detrytyczne - najstarsze minerały świata.

Cyrkony detrytyczne (czyli pochodzące z wtórnego złoża, ze skał osadowych) to najstarsze minerały świata. U góry widoczne okazy z Chin (z lewej) oraz Stanów Zjednoczonych (z prawej). Pochodzą one z eonu proterozoicznego. U dołu dwa okazy pochodzące z archaiku, ze stanowiska Jack Hills w Australii – te obtoczone kryształki pod literami C i D liczą ponad cztery miliardy lat i są jednymi z najstarszych minerałów na Ziemi! Zdjęcia wykonano z użyciem skaningowej mikroskopii elektronowej (BSE). Fot. NASA.

Cyrkon z Jack Hills (Australia) - najstarszy minerał świata.

Odporność cyrkonu powoduje, że pojawia się on też w skałach osadowych okruchowych. W przyrodzie jest o wiele rzadszy od kwarcu, stąd i w skałach osadowych znajduje się on w postaci izolowanych ziaren. W sprzyjających warunkach może jednak tworzyć większe nagromadzenia, w tym nawet piaski cyrkonowe. Piaski wzbogacone w cyrkon pojawiają się także na plażach nad Bałtykiem.

W polskich skałach magmowych cyrkony spotykane są na Dolnym Śląsku. Najczęściej pojawiają się one w grubokrystalicznej odmianie skały granitoidowejpegmatycie – zwłaszcza w rejonie Strzegomia oraz Jeleniej Góry. Znajdowany był również w tufach bazaltowych.

Cyrkony jubilerskie pozyskuje się na Sri Lance, w Australii, Brazylii, Kambodży, Myanmarze, Rosji, Tanzanii, Tajlandii (Champasak, Kha) oraz USA (stany Connecticut, Wisconsin). Duże kryształy, o wadze do 7 kg, znane są z Kanady. Szlifuje się je fasetkowo. Barwa wielu okazów jest sztucznie wzmacniana przez podgrzanie. W ten sam sposób można uzyskać złote i bezbarwne cyrkony z o wiele mniej atrakcyjnych brązowych. Zjawisko zmiany barwy ma związek z obecnością w wielu kryształach cyrkonów domieszek pierwiastków promieniotwórczych, które ulegając rozpadowi powodują zmętnienie, strefowe zmiany barw oraz zmiany innych właściwości optycznych. Wygrzewanie kryształu pozwala na cofnięcie tych niekorzystnych, z punktu widzenia dekoracyjności, zmian. Rozpad pierwiastków promieniotwórczych znajdujących się wewnątrz cyrkonu nie stanowi natomiast zagrożenia dla posiadacza okazu.

Pomarańczowoczerwone, przezroczyste kryształy cyrkonu nazywane są hiacyntem. Są one znane z Australii, Kambodży, Madagaskaru, Myanmaru, Sri Lanki, Tajlandii. Hiacynt jest kamieniem szlachetnym, ale pod wpływem światła słonecznego matowieje i ciemnieje.

Inną odmianą cyrkonu jest jargon. Jest on jasnożółty lub bezbarwny, przezroczysty. Występuje w Brazylii, Myanmarze, na Sri Lance, w Tajlandii. Jest szlifowany fasetkowo i do postaci kaboszonów.

Jedną z oryginalnych cech optycznych cyrkonu stanowi silne podwójne załamanie światła (czyli tak zwana dwójłomność). Powoduje ono wizualne podwojenie tylnych ścianek oszlifowanego okazu. To właśnie ten efekt upodabnia niektóre cyrkony do diamentu.

Cyrkon z półwyspu Kola (Rosja).

Cyrkon z półwyspu Kola (Rosja). Fot. Lech Darski, Wikimedia Commons.

Dolnośląskie cyrkony

Cyrkon spotykany jest również w Polsce, najczęściej w postaci drobnych ziaren oraz kryształów. Złoża pierwotne tego minerału (czyli w skałach, w których cyrkony wykrystalizowały) znane są z Dolnego Śląska. Poza tym cyrkony pojawiają się licznie na wtórnym złożu – w skałach osadowych okruchowych, najczęściej piaskach i żwirach rzecznych powstałych na skutek niszczenia skał macierzystych. Takie osady znane są z okolic Bolesławca, Lwówka Śląskiego i Złotoryi – a więc z rejonów położonych na północ od obszaru zajmowanego przez skały magmowe z cyrkonami. Poza tym minerał ten pojawia się sporadycznie w skałach osadowych z innych części Polski, na przykład w Górach Świętokrzyskich.

Lista najbardziej znanych dolnośląskich stanowisk cyrkonów:

  • Hala Izerska koło Świeradowa-Zdroju – cyrkon rzadki, w osadach potoków, kryształki i obtoczone ziarna, spotykane również hiacynty,
  • Kamień koło Mirska – bardzo drobne kryształki w skale grejzenowej,
  • w dolinie Izery – w osadach rzecznych ziarna i słupki o średnicy do 3 mm; przezroczyste, bezbarwne, jasnożółte, pomarańczowe,
  • Szklarska Poręba – drobne kryształki (średnica do 1,5 mm) w pegmatytach na Zbójeckich Skałach i Skalnej Bramie,
  • Karkonosze – w granitach karkonoskich, rzadkie kryształki; cyrkon spotykany też na wtórnych złożach, w osadach potoków na północ od głównego grzbietu Karkonoszy,
  • piaski złotonośne na północ od Jeleniej Góry (okolice Bolesławca, Lwówka Śląskiego, Złotoryi) – bardzo drobne (z reguły o średnicy 0,1 mm), ale obficie występujące ziarenka cyrkonów: bezbarwne, a także żółte, różowe i zielonkawe, obtoczone lub w postaci słupkowych kryształków,
  • Łomnica koło Jeleniej Góry – brunatne kryształki o długości do 2 mm znajdowane w skale pegmatytowej,
  • Strzegom – drobne kryształki w granicie strzegomskim, w jego gruboziarnistej, żyłowej odmianie (pegmatycie) osiągające do 2 mm długości,
  • Góry Sowie – rzadkie kryształki o średnicy do 1 mm spotykane w gnejsach (skałach przeobrażonych).