Zaznacz stronę

Jaspis

Jaspis jest skałą zbudowaną z krzemionki (tlenku krzemu), głównie w postaci zbitych skupień minerału chalcedonu, najczęściej o barwie czerwonawej, brunatnej, żółtawej, rzadziej szaroniebieskiej. Barwa zależy od pozostałych składników – w przypadku popularnych jaspisów o barwie czerwonej decydują tlenki żelaza, które mogą stanowić nawet do 20% objętości skały.

W składzie jaspisów mogą pojawiać się też inne minerały, na przykład chloryty lub miki. Stosunkowo często pojawiają się też widoczne gołym okiem, niekiedy dobrze wykształcone kryształy kwarcu.

Jaspis z Dolnego Śląska, z kamieniołomu melafiru w Świerkach koło Nowej Rudy.

Typowy polski jaspis z Dolnego Śląska, z kamieniołomu melafiru w Świerkach koło Nowej Rudy. Fragment wypolerowanej powierzchni okazu. Widoczne charakterystyczne czerwone wtrącenia minerałów żelaza. Szerokość zdjęcia: około 5 cm.

Jaspis wypełnia szczeliny i pustki w skale, najczęściej w melafirze, czyli skamieniałej lawie wulkanicznej o składzie bazaltu, pochodzącej z ery paleozoicznej, a więc liczącej co najmniej 250 milionów lat. W skałach właśnie takiego wieku pojawiają się polskie jaspisy. Tworzyły się one w pobliżu wulkanów, które działały na terenie dzisiejszej południowej Polski w schyłku ery paleozoicznej, krótko po wypiętrzeniu wysokich gór w trakcie powstawania wielkiego kontynentu Pangea (zdarzenia te określane są mianem orogenezy waryscyjskiej/hercyńskiej). (Przeczytaj więcej o wulkanach paleozoicznych oraz o dziejach Dolnego Śląska w paleozoiku).

Polska we wczesnym permie, 280 mln lat temu. Wulkany na terenie dzisiejszego Dolnego Śląska (rys. Edyta Felcyn).

Tak mógł wyglądać Dolny Śląsk w okresie permskim, blisko 300 mln lat temu, gdy na jego terenie działały liczne wulkany. Jaspisy są dzisiaj znajdowane w lawie pozostawionej przez te wulkany (rys. Edyta Felcyn).

Na świecie znane są bardzo liczne stanowiska jaspisu – między innymi na terenie Indii, Rosji, USA oraz Wenezueli. Ze względu na występowanie w postaci warstw i dużych gniazd może on być cięty na płyty i polerowany. Jest też stosowany jako materiał rzeźbiarski. Z jaspisu wykonywane są również drobne przedmioty dekoracyjne oraz biżuteria.

Jaspis leopardzi.

Jedna z odmian zagranicznych jaspisów, tak zwany jaspis leopardzi. Fot. Grzegorz Framski, Wikimedia Commons.

Polskie jaspisy

Większość polskich stanowisk z jaspisem znajduje się na Dolnym Śląsku. Poza tym obszarem skała ta pojawia się też w rejonie Niedźwiedziej Góry oraz Tenczynka koło Krzeszowic (czyli na zachód od Krakowa), w nieczynnych kamieniołomach, razem z kryształem górskim i ametystem. Jaspis znajduje się w niewielkich ilościach w diabazach, ma jasnoszarą, niebieskawą, a także czarną barwę. Pojedyncze okazy pochodzą również z Lanckorony na południowy-zachód od Krakowa.

Największe i najbogatsze dolnośląskie stanowisko jaspisu znajduje się w Świerkach koło Nowej Rudy, w czynnym kamieniołomie melafiru. Udokumentowano tam dwie duże ławice, w tym jedną osiągającą grubość (miąższość) ponad półtora metra, udokumentowaną na odległości 180 metrów. Ławice znajdują się pomiędzy spękanymi melafirami, same tworzą jednak duże, zwarte bloki.

Jaspisy ze Świerków mają różną barwę: czerwoną, wiśniową, ceglastą, szarą, kremową, zieloną. Różne odmiany barwne tworzą smugi i oczka, co daje efektowny rysunek. W większości z odmian pojawiają się czerwone wtrącenia minerału hematytu.

Najbardziej typowy jest jaspis szaroczerwony, składający się co najmniej w 3/4 z chalcedonu. W szczelinach tej skały pojawiają się kryształy kwarcu. W składzie obecny jest również opal.

Ciekawą odmianę w Świerkach stanowi jaspis zielony, pojawiający się w pobliżu granic ławic jaspisowych, na kontakcie z melafirem. W skale tej znajdują się nieznaczne ilości związków miedzi, a także minerały z grupy mik. Chociaż jaspisy są surowcem zbędnym przy prowadzonej w Świerkach eksploatacji melafirów (skał magmowych wulkanicznych, obojętnych, czyli ubogich w krzemionkę) to przydają się dla celów ozdobnych. Jaspisy pochodzące z innych lokalizacji są o wiele rzadsze, a więc można je potencjalnie użyć głównie dla celów jubilerskich, wymagających mniejszych ilości surowca.

Inne dolnośląskie stanowiska z jaspisami:

  • Legnickie Pole – 1,5 kilometra na południowy-wschód od miejscowości znajdują się stare zwały górnicze, na nich znajdowano otoczaki jaspisu o średnicy do 10 cm, czerwone i brunatne, razem z karneolem; również w piaskach oligoceńskich i w osadach z czasów zlodowaceń,
  • Gozdnica koło Żar – w żwirowni 500 metrów na wschód od wsi otoczaki jaspisu (brązowe i czerwone) o średnicach do 10 cm, dodatkowo również lidyt (otoczaki do 20 cm),
  • Osiecznica koło Bolesławca – w piaskowni 200 metrów na zachód od miejscowości otoczaki czerwonego i brunatnego jaspisu do 10 cm, a także otoczaki lidytu podobnej wielkości; okazy te znajdują się w osadach z epoki plejstoceńskiej,
  • Płakowice koło Lwówka Śląskiego – stare zwały górnicze na wschód od wsi, będące efektem eksploatacji piasku i żwiru, na nich otoczaki jaspisu zielonego do 10 cm średnicy, też otoczaki lidytu i czerwone karneole,
  • Pławna Średnia koło Wlenia – na górze Wywóz na północny-zachód od tej miejscowości, w zwietrzelinie melafirów migdałowcowych pojawiają się geody (kuliste i elipsoidalne pustki) o średnicy 1 cm wypełnione jaspisem, często spękanym; melafiry migdałowcowe odsłaniają się również wzdłuż tor kolejowego w rejonie wsi Pławna, z geodami wypełnionymi spękanym jaspisem,
  • Płóczki Górne koło Lwówka Śląskiego – na górze Pleban znajdującej się na zachód od tej miejscowości występują przy drodze naturalne odsłonięcia melafirów, a w nich geody o średnicy około 1 cm wypełnione spękanym jaspisem barwy brunatnoczerwonej,
  • okolice Kamiennej Góry i Mieroszowa – w permskich skałach osadowych okruchowych (piaskowcach i zlepieńcach) otoczaki z jaspisem na powierzchni, a także otoczaki zielonego jaspisu o średnicy kilku centymetrów,
  • góra Chełmiec koło Wałbrzycha – tak zwana “jaspisowa dolina” u podnóża tej góry – w karbońskich zlepieńcach znaleziono bryły jaspisu o średnicach do 50 cm; jaspisy tkwiące w zlepieńcach znane są też z okolic Starego Zdroju,
  • Głuszyca – w kamieniołomie na wschodnim zboczu góry Ostoja odnotowano soczewki czerwonych jaspisów,
  • Suszyna koło Kłodzka – w blokach melafiru występują tu, obok agatów, jaspisy o różnych barwach, od żółtej do czerwonowiśniowej, a wielkość bloczków jaspisu dochodzi do 10 cm,
  • Niwa koło Kłodzka – w dolinie potoku znajdowano bloki jaspisu o średnicy dochodzącej do 40 cm; jaspis ten jest żółtobrązowy, czerwonożółty, do ciemnowiśniowego.
Jaspis z Dolnego Śląska (Świerki koło Nowej Rudy).

Wypolerowana powierzchnia dolnośląskiego jaspisu. Szerokość zdjęcia: niecałe 10 cm.