Zaznacz stronę

Granaty

Zróżnicowana grupa minerałów występująca w skałach w postaci wielościennych, najczęściej drobnych kryształów o pokroju izometrycznym (czyli z takimi samymi wymiarami w trzech głównych kierunkach w przestrzeni). Granaty różnią się składem chemicznym, a – co za tym następuje – także barwą. Spotykane są kryształy o niemal każdym kolorze, ale zabarwione na niebiesko stanowią ogromną rzadkość. Znane są także okazy bezbarwne. Niekiedy granaty tworzą pojedyncze, dobrze wykształcone, 12- i 24-ścienne kryształy (są to tak zwane dwunastościany rombowe oraz dwudziestoczterościany deltoidowe). Częste są ziarniste skupienia drobnych kryształków.

Granaty wykazują niewyraźną łupliwość, częściej pękają wzdłuż nieregularnych powierzchni (czyli wykazują przełam – muszlowy, nierówny, zadziorowaty). Ich twardość wynosi 6,5-7,5 w skali Mohsa. Wykazują szklisty lub tłusty połysk.

Najbardziej znane granaty to:

  • rubinowo-czerwony pirop (glinokrzemian magnezu),
  • ciemnoczerwony i brunatny almandyn (glinokrzemian żelaza),
  • jasny grossular (glinokrzemian wapnia),
  • a także zielony uwarowit (krzemian wapnia i chromu).

Pierwszy z nich – pirop – współwystępuje niekiedy razem z diamentami w skale określanej mianem kimberlitu.

Granaty najpowszechniej występują w skałach przeobrażonych, między innymi tych, które tworzą się pod wpływem wysokich ciśnień i temperatur głęboko pod powierzchnią Ziemi, w tak zwanych strefach subdukcji, w trakcie niszczenia skorupy oceanów oraz kolizji kontynentów. Takie granaty pojawiają się w granulitach – skale, która powstała właśnie w takich warunkach. W Polsce granulity znaleźć można w okolicy Wałbrzycha (Zagórze Śląskie) oraz w rejonie Stronia Śląskiego.

Granaty (almandyny) z kredy Alaski (USA).

Granaty (almandyny) z kredy Alaski (USA). Fot. James St. John, Flickr, licencja Creative Commons.

Minerały zaliczane do grupy granatów spotykane są w też w skałach przeobrażonych powstałych przez lokalne podgrzanie znajdującym się w pobliżu gorącym, płynnym stopem skalnym o temperaturach przekraczających 1000 stopni C – czyli magmą. Takie skały określane są mianem przeobrażonych kontaktowo. W Polsce można takie skały znaleźć na przykład we wschodniej części grzbietu Karkonoszy oraz na zachodnim krańcu tego pasma, w okolicach Szklarskiej Poręby. Skały te zostały podgrzane w wyniku wtargnięcia gorącej magmy, która stała się później skałą granitową, budującą dziś większość głównego grzbietu Karkonoszy.

Granaty spotykane są także w innych skałach przeobrażonych – gnejsach sowiogórskich, serpentynitach, eklogitach oraz amfibolitach.

Znane są również skały magmowe głębinowe bogate w granaty. W Polsce są nimi granity z rejonu Strzegomia. Występują w nich niekiedy spore kryształy granatów, zwłaszcza andradytu i spessartynu. Ich średnice przekraczają niekiedy 2 cm, są one kilka razy większe od większości granatów znajdowanych w skałach przeobrażonych, zwłaszcza łupkach i granulitach. Granaty znajdowano również w innej skale magmowej głębinowej – pegmatycie (gruboziarnistej odmianie granitoidu) pochodzącym z Karkonoszy.

Nagromadzenia kryształów granatów pojawiają się też w skałach osadowych, zwłaszcza w piaskach na bałtyckich plażach. W większości są to czerwone i brunatne ziarna, silnie obtoczone, tworzące po sztormach wyraźne ciemne smugi. Granatom towarzyszą inne minerały ciężkie, w tym między innymi tlenek żelaza – magnetyt.

Niektóre odmiany granatów są szczególnie cenione. Przykładowo, zielony andradyt silnie rozszczepia światło, dzięki czemu wykazuje zjawisko mocnego skrzenia się oraz żywą grę świateł, czym przypomina barwne diamenty.

Czerwone granaty często nazywane są „rubinami”. Od prawdziwych rubinów (odmiany korundu) odróżniają je inne cechy optyczne (brak podwójnego załamania światła), a także mniejsza twardość. Zielone granaty określano natomiast niepoprawnie szmaragdami – i w tym przypadku wskazówkę umożliwiającą odróżnienie obu minerałów stanowią cechy optyczne oraz brak podwójnego załamania światła w przypadku granatów.

Granaty były popularnymi kamieniami ozdobnymi już w starożytności. W XIX wieku apogeum popularności przeżyły czeskie piropy, wykorzystywane w całej Europie. Występują tam one podobnie jak w Polsce, na Dolnym Śląsku, w skałach przeobrażonych, przede wszystkim w łupkach. Poza tym obszarem granaty odnotowano w Tatrach (odmiana nazywana almandynem), są także częste w skałach przeobrażonych przywleczonych do naszego kraju ze Skandynawii przez lądolód plejstoceński (okazy takie można znaleźć na terenie całej północnej i środkowej Polski).

Pirop

Najbardziej znana odmiana granatu o barwie z reguły czerwonej, którą zawdzięcza domieszkom żelaza oraz chromu. Niekiedy pirop jest ciemnoczerwony, niemal czarny, inne okazy mają lekko żółtawy odcień.

Pirop pojawia się w skałach magmowych głębinowych pozbawionych niemal krzemionki (czyli zasadowych – takimi skałami są na przykład perydotyty), a także w skałach przeobrażonych (serpentynitach). Jest znany przede wszystkim z Czech, Rosji oraz RPA. Piropy występują też w Argentynie, Australii, Brazylii, Sri Lance, USA (stany Arkansas, Nowy Meksyk, Utah), Tanzanii.

Okazy czeskie wydobywano ze złóż wtórnych – z piasków oraz żwirów rzecznych (czyli tak zwanych osadów aluwialnych). Powstały one w wyniku niszczenia macierzystych skał granatów, a potem transportu wodnego najbardziej odpornych minerałów z tych skał – właśnie piropów. Czeskie kryształy nazywano karbunkułami albo czeskimi granatami.

Piropy amerykańskie nazywane są rubinami kalifornijskimi (tak jak tamtejsze grossulary), a pochodzące ze Sri Lanki – rubinami cejlońskimi. W rzeczywistości nie są to jednak korundy (do których należą rubiny), ale właśnie granaty. Nazwą „rubin” określano też czerwone granaty ze Szkocji oraz RPA.

Piropy wykorzystywane były i są do produkcji biżuterii. Najczęściej stosowany szlif to fasetkowy. Mniej cenione odmiany piropów stosowane są do wyrobu narzędzi skrawających i do szlifowania, a także materiałów ściernych oraz wierteł.

Almandyn

Drugi, obok piropu, z granatów najczęściej wykorzystywanych w jubilerstwie i zdobnictwie. Jest czerwony, ale ciemniejszy od piropu – fioletowo- i brunatnoczerwony, czasami niemal czarny. Często występuje w łupkach łyszczykowych, należących do skał przeobrażonych, a także w skałach magmowych. Tak jak w przypadku innych granatów częste są wtórne złoża okruchowe.

Almandyny są często spotykaną grupą granatów. Znamy je z Australii, Austrii, Brazylii, Czech, Indii, Japonii, Madagaskaru, Meksyku, Niemiec (duże kryształy w pegmatytach Bawarii), Norwegii, Słowacji, Szwecji, Tanzanii, Urugwaju, USA (stany Alaska, Idaho, Nowy Jork), Zambii, Zimbabwe. Okazy ze Sri Lanki posiadają czasami wrostki różnych minerałów, w tym cyrkonu. Stosunkowo rzadkie różowoczerwone kryształy nazywane są niekiedy rhodolitem.

Granaty (almandyny) z Madagaskaru.

Granaty (almandyny) z Madagaskaru.

Kryształy i ziarna almandynu szlifuje się na różne sposoby, wykonując z nich kaboszony, a także stosując szlif fasetkowy i schodkowy. Kaboszony z almandynu noszą nazwę karbunkułów (tak jak czeskie piropy). Odmiany nienadające się do celów jubilerskich stosowane są do wyrobu narzędzi szlifierskich oraz wierteł.

Andradyt

Grupa granatów o zróżnicowanej barwie, w tym czarnej i brunatnej (melanit), żółtobrunatnej (kolofonit), żółtej i żółtozielonej (topazolit) oraz zielonej, zabarwionej związkami chromu (demantoid, tak zwany szmaragd uralski). W demantoidzie spotykane są włókniste wrostki azbestu. Takie okazy znane są między innymi z Uralu. Demantoid występuje również w Niemczech, Włoszech, Rosji, środkowej Afryce (DR Konga), Słowacji (w skałach serpentynitowych), a melanit: we Francji, w Kanadzie, USA (stan Arkansas) i Włoszech.

Andradyty znane są także z Czech, Niemiec, Słowacji oraz Węgier. Występują w skałach magmowych oraz przeobrażonych.

Grossular

Zielone, żółtawe, pomarańczowe, półprzezroczyste i nieprzezroczyste granaty, krzemiany wapnia oraz glinu. Całkowicie czyste są bezbarwne, a różnorodne zabarwienie zawdzięczają domieszkom różnych pierwiastków.

Charakterystyczną odmianą grossularu jest hessonit (kamień cynamonowy), o barwie żółtawej, brązowawej, brunatnopomarańczowej, aż do czerwonej. Znajdowany jest na złożach wtórnych, a więc w żwirach i piaskach pochodzących z niszczenia starszych skał, przetransportowanych przez wodę, często razem z cyrkonem. Jego klasyczne stanowiska znajdują się na Sri Lance. Znany jest także z Brazylii, Czech, Kanady, Rosji, USA. Skałą macierzystą hessonitu są najczęściej przeobrażone skały węglanowe.

Inne odmiany grossularu są liczne w Kenii, RPA oraz Tanzanii. Zielone grossulary z południowej Afryki nazywane są niekiedy jadeitami południowoafrykańskimi; szmaragdowozielone okazy z Kenii noszą nazwę tsavorytu. Z kolei amerykańskie grossulary określane są mianem rubinów kalifornijskich.

Grossular występuje ponadto na terenie Niemiec, Meksyku, Rumunii, Szwajcarii, Wielkiej Brytanii (Szkocji) oraz Włoch (Alatal, Elba, Piemont). W Polsce znany jest z rejonu Gębczyc, Jordanowa Śląskiego oraz miejscowości Podzamek koło Kłodzka).

Spessartyn

Pomarańczowo-różowe, brunatnożółte, brunatne granaty, czasami z odcieniem fioletowym, wyróżniające się na tle innych zawartością manganu. Posiadają charakterystyczne, pierzaste wrostki.

Ładne okazy spessartynu znane są z Australii, Austrii, Brazylii (Ceava), Czech, Finlandii, Kanady, Madagaskaru, Myanmaru, Niemiec, Sri Lanki, Szwecji, Tanzanii (szczególnie cenne okazy jubilerskie), USA (stany Kalifornia, Kolorado, Montana, Nevada, Oklahoma, Pensylwania, Wirginia – kopalnia Rutherford Mine). Nazwa tej odmiany granatów pochodzi od miejscowości Spessart w Niemczech, ale znajdowane tam kryształy są małe i nie mają dużej wartości jubilerskiej.

Spessartyny pojawiają się w granitach oraz w innych skałach magmowych głębinowych, zwłaszcza w pegmatytach (grubokrystaliczna odmiana granitoidu).

Uwarowit

Szmaragdowozielony granat, który swoją barwę zawdzięcza obecności chromu. Pojawia się w postaci małych kryształów, więc nie ma takiego znaczenia ozdobnego jak inne granaty. Uwarowity pochodzą z Finlandii (Outukumpo), Kanady, Norwegii, Rosji (Niżny Tagił), RPA, USA (stany Oregon oraz Teksas). W Polsce znane są z Jordanowa Śląskiego.

Granaty w żyle kruszcowej, Przecznica kołó Świeradowa-Zdroju (Góry i Pogórze Izerskie).

Polskie granaty: wypolerowana powierzchnia żyły kruszcowej ze złóż cyny w Przecznicy koło Świeradowa-Zdroju (Pogórze Izerskie). Widoczne przekroje czerwonych granatów, największe kryształy mają nieco poniżej 1 cm średnicy.

Dolnośląskie granaty

Choć spotykane w skałach przeobrażonych znajdujących się w osadach polodowcowych niemal całej Polski, granaty kojarzone są najczęściej z Dolnym Śląskiem i Sudetami. Rzeczywiście, występują tam powszechnie. Na liście poniżej znajdują się tylko najciekawsze i najbardziej znane stanowiska granatów na Dolnym Śląsku:

  • Kotlina koło Mirska – granaty współwystępujące z turmalinem i andaluzytem na jednym ze wzgórz Grzbietu Kamienickiego,
  • Gierczyn koło Świeradowa-Zdroju – w złożu cyny, w łupkach cynonośnych z granatami i mikami, udział granatów może wynosić od 20 do 40 procent, a miejscami nawet do 80 procent; dwa rodzaje granatów: 1) różowe, o średnicy 3-4 mm, dobrze wykształcone kryształy, z wrostkami; 2) czarne, o średnicy poniżej 1 mm,
  • Krobica koło Świeradowa-Zdroju – w kamieniołomie, w łupkach chlorytowo-mikowych; liczne kryształy o średnicach do 1 cm, wiele z nich poprawnie wykształconych, z wrostkami,
  • Przecznica koło Świeradowa-Zdroju – fioletowoniebieskie kryształy w łupkach chlorytowych z dawnej kopalni Anna, poprawnie wykształcone, o średnicach do 1 cm; także w amfibolitach, drobne, czerwone kryształy,
  • inne miejsca Pogórza Izerskiego – w skałach przeobrażonych (łupkach), warstewki wzbogacone w granaty, wiśniowoczerwone, poprawnie wykształcone,
  • dolina Kwisy – granaty na wtórnym złożu, pochodzące ze skał przeobrażonych Gór i Pogórza Izerskiego, w tym almandyny, ziarna o średnicach do kilku milimetrów,
  • Szklarska Poręba – w pegmatytach w dolinie Szklarki, ciemnobrunatny, kryształy o średnicy do 2 cm; na Zbójeckich Skałach – nagromadzenie kryształów spessartynu o średnicach poniżej 1 mm,
  • Karkonosze – we wschodniej części głównego grzbietu, na wschód od Śnieżki, w łupkach mikowych, różowoczerwone, a także bezbarwne,
  • Łomnica koło Jeleniej Góry – czerwone kryształy granatów o średnicach do 3 cm, tkwiące w skale pegmatytowej,
  • Karpacz – w Sowiej Dolinie pojawiają się skały zbudowane głównie z chlorytów oraz granatów; średnice kryształów granatu nieco ponad 1 cm, mają postać dwunastościanów rombowych; niewielkie kryształki odnotowano także w łupkach na górze Śnieżce,
  • Kowary – zielone, czerwone i brunatne granaty w złożu magnetytu, o średnicach do 1 cm; skupienia drobnych kryształków w wapieniach krystalicznych; między innymi andradyt,
  • Miedzianka koło Janowic Wielkich – brunatne, brunatnoczerwone i zielone kryształy w łupkach; w przeszłości odnotowano łupki tak bogate w granaty towarzyszące minerałowi epidotowi, że nazwano je łupkami epidotowo-granatowymi,
  • Strzegom – w granitach i pegmatytach, czerwone o średnicach rzędu 1 cm; na wschodnich zboczach góry Wojan znajdowano granity bogate w granaty oraz turmalin,
  • Sobótka – granaty w skale granitoidowej w pobliżu kontaktu z gabrem; czerwone, drobne ziarna, zwłaszcza na górze Gozdnica,
  • Jordanów Śląski – w kamieniołomie serpentynitu i nefrytu; białe i przezroczyste granaty o średnicach do 5 mm, także uwarowity; granaty pojawiają się w postaci pojedynczych kryształów oraz ich skupień,
  • Gola Świdnicka koło Świdnicy – pegmatyty z czerwonobrunatnymi granatami o średnicach do 3 cm,
  • Gołaszyce koło Świdnicy – w kamieniołomie granitu w łupkach mikowych czerwone kryształy o średnicach kilku milimetrów,
  • Zagórze Śląskie – w skale granulitowej odsłaniającej się przy brzegu jeziora, niedaleko przystani, brunatne granaty o średnicach kilku milimetrów, osiągające kilkanaście procent objętości skały,
  • Bystrzyca Górna koło Zagórza Śląskiego – kryształki granatów o średnicach ułamków milimetra, tkwiące licznie w granulitach,
  • Bielawa – ziarna różnobarwnych granatów, w tym almandynu, o średnicach do kilku centymetrów, tkwiące w różnego rodzaju skałach magmowych (pegmatytach) oraz przeobrażonych (gnejsach, amfibolitach),
  • Dzierżoniów – skupienia drobnych ziaren granatów w gnejsach (a więc skałach przeobrażonych), tworzące niekiedy nagromadzenia,
  • Piława Górna koło Dzierżoniowa – duże ziarna granatów w kwarcytach z przekopu kolejowego, a także w pegmatytach i skałach z kamieniołomu w rejonie drogi z Przerzeczyna-Zdroju do Kopanicy,
  • Braszowice koło Ząbkowic Śląskich – w eklogitach (skała przeobrażona), brunatnoczerwone ziarenka tworzące skupienia o średnicach do kilku centymetrów,
  • Biały Kościół koło Strzelina – czerwone granaty o średnicach do 2 cm, tkwiące sporadycznie w pegmatytach, razem z turmalinem,
  • Głuchołazy – almandyny o średnicach do 1 cm spotykane w łupkach dewońskich Góry Parkowej, Grzędówki oraz Tylnej Kopy,
  • Podzamek koło Kłodzka – na kontakcie skał węglanowych z granitami, duże, spękane ziarna granatów o barwie czarnej, brunatnej, fioletowej, rzadziej bezbarwne; spotykana między innymi odmiana andradytu – schorlomit,
  • Ścinawka koło Nowej Rudy – czerwone, dobrze wykształcone granaty o średnicach do 1 cm, tkwiące w amfibolitach (czyli skale przeobrażonej),
  • Żelazno koło Kłodzka – granaty o średnicach do 7 mm w łupkach (skała przeobrażona),
  • Złoty Stok – w kopalni oraz na zboczach gór Haniak i Trzeboń, miejscami liczne ziarna granatów, niektóre duże,
  • Marcinków koło Stronia Śląskiego – liczne, czerwonobrunatne kryształy w łupkach mikowych; rzadkość stanowią większe ziarna o średnicy do 1 cm,
  • Kletno koło Stronia Śląskiego – grossular i andradyt, ziarna o średnicach do 7 mm, współwystępują z magnetytem (ruda żelaza),
  • Stronie Śląskie – na południowych zboczach góry Sowia Kopa, sporadyczne ziarna granatu w gnejsach oraz innych skałach przeobrażonych,
  • Stary Gierałtów i Nowy Gierałtów koło Stronia Śląskiego – w granulitach, eklogitach oraz gnejsach (skały przeobrażone); kilkumilimetrowe, brunatnoczerwone kryształy, niekiedy bardzo liczne,
  • Strachocin koło Stronia Śląskiego – na zboczu na wschód od Strachocina opisana została skała przeobrażona zbliżona do eklogitu, zawierająca duże ilości nieforemnych ziaren granatów, niekiedy stanowiących nawet do 30 procent objętości skały,
  • Międzygórze – w skałkach eklogitu (skała przeobrażona) na północno-zachodnich zboczach góry Jawor, w pobliżu ujścia potoku Bogoryja, poniżej wodospadu Wilczki; drobne, nieregularne ziarna o średnicach ułamków milimetra; nierówno rozmieszczone, niekiedy tworzące skupienia; granaty stanowią 25-40 procent objętości skały eklogitowej,
  • Nowa Wieś koło Międzygórza – w eklogitach (skała przeobrażona) na zachodnim zboczu góry Szeroka Kopa; nierównomiernie rozmieszczone, bardzo liczne i drobne kryształki granatu, stanowiące 30-50 procent objętości całej skały; pojedyncze ziarna osiągają 0,5 mm średnicy.
Granulit ze Starego Gierałtowa (Góry Bialskie i Złote, Sudety).

Granulit ze Starego Gierałtowa (Góry Bialskie i Złote, Sudety). Jest to skała przeobrażona powstająca w warunkach bardzo wysokiego ciśnienia i temperatury. Jej cechą charakterystyczną jest występowanie granatów (czerwone kryształy na zdjęciu). Szerokość fotografii to ok. 5 cm.