Nieformalną nazwą porfirów określane są skały wulkaniczne, które zbudowane są z dostrzegalnych gołym okiem kryształów, tkwiących w zbitej masie tła skalnego. W tym tle nie można z kolei zaobserwować żadnych wyraźnych kryształów, jeśli patrzymy na skałę nieuzbrojonym okiem lub korzystając ze szkła powiększającego. Strukturę takich skał wulkanicznych geolodzy określają mianem porfirowej.
Znalezienie porfirów stanowi dowód na działalność wulkaniczną w dawno minionych czasach. Zazwyczaj nie został po niej żaden inny ślad. Dobry przykład stanowią wulkany z terenu dzisiejszych Sudetów, które istniały tam ponad 250 milionów lat temu. Były to ogromne góry — niektóre z nich wylewały spokojnie lawę, tak jak wulkany Hawajów; inne wybuchały gwałtownie, wyrzucając potężne ilości popiołu. Często jedynym śladem pozostałym po tych wulkanach są właśnie skały o strukturze porfirowej.
Skały o strukturze porfirowej różnią się znacząco składem chemicznym. Niektóre z nich zawierają kryształy kwarcu, inne nie. Różny jest również skład skaleni. Niekiedy przeważają skalenie alkaliczne, innym razem — plagioklazy. W zależności od tych cech porfiry określane są różnymi nazwami formalnymi.
Porfiry w Polsce
- Porfiry z Gór Kaczawskich. Liczą ponad 250 milionów lat, a powstały w czasach, gdy cały teren dzisiejszej południowej Polski pokryty był wulkanami. Noszą nazwę riolitów. Podczas stygnięcia skały te pękały, tworząc charakterystyczne kolumny. Można je obserwować na stanowisku Organy Wielisławskie w pobliżu Świerzawy.
- Porfiry z rejonu Wałbrzycha. Można je znaleźć również koło Nowej Rudy (Świerki koło Głuszycy, Tłumaczów), a także niedaleko Kamiennej Góry (Borówno, Grzędy). Są one zbliżone wiekiem do skał wulkanicznych z Gór Kaczawskich i powstały w trakcie tych samych wydarzeń geologicznych. Skały te noszą formalną nazwę trachybazaltów. Ich geneza jest związana z wulkanami wyrzucającym lawę o wiele spokojniej niż te, którym zawdzięczamy riolity z rejonu Świerzawy.
- Porfiry z okolic Pienin, powstałe około 20 milionów lat temu, nazywane są andezytami; ich charakterystyczną cechę stanowią piękne, niekiedy duże kryształy amfiboli i piroksenów. Skały te można zobaczyć w Szczawnicy oraz w rejonie miejscowości Kluszkowce (góra Wdżar).
- Porfiry z rejonu Krakowa. Można je znaleźć w okolicach Krzeszowic, zwłaszcza w miejscowościach Miękinia oraz Zalas. W skałach tych — noszących nazwę riodacytów — widoczne są drobne kryształy jasnych skaleni.
- Porfiry są częste również na terenie północnej i centralnej Polski. Trafiły one do nas podczas zlodowaceń, tak jak kolorowe granity. Mają one około 1,5 miliarda lat, a swoje powstanie zawdzięczają ruchom górotwórczym i wulkanizmowi na peryferiach tworzącego się kontynentu europejskiego. Niektóre z tych porfirów mogą zostać pomylone z… fragmentami cegieł. Ich tło skalne jest czerwone lub brunatne, a w nim widoczne są prostokątne zarysy jasnych kryształów skaleni. W niektórych odmianach spotykane są liczne, zaokrąglone ziarna ciemnego kwarcu.