Kamienie szlachetne i ozdobne

Takie ujęcie powoduje, że zaliczenie minerału, mineraloidu, skały, struktury geologicznej lub innej substancji (na przykład pereł) do kamieni szlachetnych nie ma związku z geologią i mineralogią, ale z kryteriami estetycznymi oraz z tradycjami sięgającymi starożytności. Zatem większość klasyfikacji można traktować jednakowo – jako wyraz subiektywnych preferencji autora, nie zawsze geologa. Wiele ciekawych prac dotyczących cennych kamieni zostało napisanych przez historyków nie posiadających wiedzy w zakresie nauk o Ziemi.

Minerały zaliczone do kamieni szlachetnych mogą mieć znaczenie ozdobne, ale ze względu na swoją dużą wartość najpiękniejsze i najczystsze kryształy są wykorzystywane głównie w celach jubilerskich, ozdobnych oraz artystycznych. Wykorzystywano je też na potrzeby kultu, a wielu z nich przypisywano znaczenie lecznicze.

Nauką zajmującą się kamieniami szlachetnymi i ozdobnymi jest gemmologia. Wiąże się ona głównie z jubilerskimi zastosowaniami tych kamieni, a więc ich cechami fizycznymi i optycznymi, sposobami rozpoznawania oraz obróbki.

Katalog kamieni szlachetnych i ozdobnych

Kamienie szlachetne i półszlachetne

Niektóre z kamieni wyróżniano wśród innych – najczęściej diamenty, rubiny, szafiry i szmaragdy. Tak narodził się podział na kamienie szlachetne (najcenniejsze) oraz półszlachetne (również mające duże znaczenie jubilerskie i ozdobne, ale tańsze i bardziej pospolite). Ta klasyfikacja również jest subiektywna. Podział na kamienie szlachetne i półszlachetne nie jest więc ścisły i zmieniał się w zależności od czasu oraz miejsca. Ten sam minerał lub jego odmiana mogła być zresztą jednocześnie zaliczana do obu kategorii. Okazy czystsze lub wykazujące piękniejszą barwę miały status kamieni szlachetnych, pozostałe – półszlachetnych.

Kamienie ozdobne

Osobną klasę stanowią tak zwane kamienie ozdobne (dekoracyjne). Niekiedy utożsamiane są z nimi kamienie półszlachetne. W innych klasyfikacjach jest to osobna grupa minerałów i skał, które mają znaczenie dekoracyjne, ale są pospolite, stosunkowo tanie i wykorzystywane do produkcji dużych przedmiotów ozdobnych oraz użytkowych. Czasami do kamieni półszlachetnych zalicza się te minerały, które są najmniej trwałe, wykazują niską twardość lub inne cechy, które obniżają ich wytrzymałość na czynniki fizyczne oraz chemiczne.

W jeszcze innym ujęciu kamienie dekoracyjne to skały, z których wykonywane są duże elementy architektoniczne (wykładziny ścienne, posadzki, rzeźby, cokoły) wykazujące walory estetyczne i nie mające znaczenia budowlanego. Te skały nie są uwzględnione w tym zestawieniu.

Nowe klasyfikacje często pomijają zupełnie podział na kamienie szlachetne i półszlachetne. Przyczyną jest brak obiektywizmu takich klasyfikacji.

Obróbka kamieni szlachetnych

Surowe okazy – poza dużymi, poprawnie wykształconymi kryształami o żywych bądź niepospolitych barwach – zazwyczaj pozbawione są walorów estetycznych. To dlatego stosuje się cięcie, szlifowanie i polerowanie minerałów oraz skał. Obróbka ma na celu jak najpełniejsze ujawnienie unikalnych cech optycznych minerału, zwłaszcza jego połysku, gry barw spowodowanej przez wrostki (inkluzje), zjawisk optycznych (efekt kociego okaz, asteryzm, iryzacja). Więcej o efektach optycznych można przeczytać tutaj.

Najprostszy szlif polega na nadaniu kamieniowi gładkiej, wypolerowanej powierzchni o okrągłym lub owalnym zarysie. Nosi ona nazwę szlifu kaboszonowego, a kamienie obrobione w ten sposób to kaboszony. Ten szlif stosowany jest w przypadku minerałów nieprzezroczystych oraz wykazujących zjawiska optyczne.

W przypadku okazów przezroczystych stosowany jest szlif fasetkowy, który polega na nadaniu formy ograniczonej wieloma płaskimi ściankami (fasetkami). Jedną z jego odmian jest szlif brylantowy, stosowany w przypadku diamentów (oszlifowany diament nosi nazwę brylantu). Fasetki skierowane ku górze tworzą w nim tak zwaną koronę, zwieńczoną taflą (czołem), czyli płaską, dużą fasetą. Kąty pomiędzy fasetkami są stałe, co pozwala na maksymalne wydobycie naturalnego blasku minerału i tak zwanego „ognia”, który jest skutkiem zdolności kryształu do rozszczepiania światła białego na barwy składowe (czyli jego dyspersji), tworzącej na powierzchni brylantu efektowne błyski. Gdy tafla otoczona jest drobnymi schodkami, to szlif nosi nazwę schodkowego (inaczej szmaragdowego, bo stosowanego w przypadku szmaragdów).

Niektóre sposoby obróbki kamieni szlachetnych były znane już w starożytności. Wykonywano już wówczas gemmy, czyli owalne płytki ozdobione płaskorzeźbami. Gemmy z wypukłym reliefem (wypukłą płaskorzeźbą) to kamee, natomiast z wklęsłym reliefem – intaglia.

Lista kamieni szlachetnych

W znajdującej się niżej tabeli umieszczona została lista minerałów, odmian minerałów, mineraloidów, skał i struktur geologicznych, a także innych substancji najczęściej zaliczanych do kamieni szlachetnych. Dobór autorów klasyfikacji jest subiektywny, wykorzystano źródła pisane z ostatnich dwóch tysiącleci. Na liście znajdują się między innymi perły, a więc zawiera ona także substancje pochodzenia biologicznego, powstające współcześnie, które nie są obiektem zainteresowania geologów oraz mineralogów. Tradycyjnie zajmują się jednak nimi gemmolodzy.

Klasyfikacje uwzględnione w tabeli w większości wymieniają o wiele więcej kamieni szlachetnych, półszlachetnych i ozdobnych. Na liście znajdują się tylko substancje opisane w tych klasyfikacjach jako najczęściej stosowane w jubilerstwie, najcenniejsze lub mające największe znaczenie historyczne. W górnej części tabelki znajdują się najczęściej wymieniane kamienie szlachetne. Nie został zachowany żaden podział mineralogiczny, a zatem odmiany tego samego minerału mogą być wymienione razem lub osobno (na przykład kryształ górski, kwarc zadymiony oraz ametyst są odmianami tego samego minerału – kwarcu).

Literatura

Poniżej znajduje się lista wybranych książek, które były wykorzystywane podczas przygotowania tej strony oraz katalogu kamieni szlachetnych i zdobnych Żywej Planety.

• Ďuda, R., Rejl, L., 1994. Wielka encyklopedia minerałów. Elipsa 2, Warszawa, 518 str.
• Hall, C., 1993. Szlachetne i zdobne kamienie. Zwięzły opis i identyfikacja. Elipsa, Warszawa, 80 str.
• Heflik, W., 1989. Kamienie ozdobne Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 240 str.
• Janeczek, J., Kozłowski, K., Żaba, J., 1991. Zbieramy minerały i skały. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 322 str.
• Kobielus, S., 2012. Lapidarium christianum. Symbolika drogich kamieni. Wczesne chrześcijaństwo i średniowiecze. Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków, 228 str.
• Lis, J., Sylwestrzak, H., 1986. Minerały Dolnego Śląska. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 791 str.
• Maślankiewicz, K., 1987. Kamienie szlachetne. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, 396 str.
• O’Donoghue, M., 2006. Gems. Sixth Edition. Butterworth-Heinemann, Elsevier, Oxford, Burlington, 873 str.
• Sachanbiński, M., 1979. Kamienie szlachetne i zdobne Dolnego Śląska. Ossolineum, Wrocław.
• Schumann, W., 2004. Kamienie szlachetne i ozdobne. Oficyna Wydawnicza Alma-Press, Warszawa, 312 str.