Zaznacz stronę

Gnejsy

Jedne z najczęściej spotykanych skał przeobrażonych. Można je znaleźć na terenie całej północnej i środkowej Polski, w zasięgu zlodowacenia plejstoceńskiego. Są też powszechne na terenie Sudetów.

Gnejsy są zróżnicowanymi skałami. Budują je głównie trzy minerały – kwarc, różne odmiany skaleni, a także miki (łyszczyki). Poza tym spotykane są amfibole, pirokseny, granaty, chloryty. Barwa i ogólny wygląd skały w dużej mierze zależy od odmiany skaleni (które mogą być między innymi białe, różowe, czerwone), a także od pokroju (kształtu) tych skaleni. Kryształy minerałów budujących gnejs są duże, przynajmniej w porównaniu z innymi skałami przeobrażonymi. Dotyczy to zwłaszcza skaleni.

Gnejs z Doboszowic (kora kamienna).

Gnejsy z Doboszowic (znane również jako kora kamienna) są często stosowane jako kamień ogrodowy.

Ze względu na dużą twardość kwarcu i skalenia gnejsy są twardą skałą, która jednak może się rozpadać na płytki lub bloczki ograniczone płaskimi bądź pofalowanymi powierzchniami. Kryształy skaleni są często wydłużone, a na przekrojach poprzecznych do najdłuższej ich osi tworzą słoje lub oczka. Taki charakterystyczny wygląd skały określany jest przez geologów mianem tekstury oczkowej.

W niektórych gnejsach kryształy skaleni są silnie wydłużone i równolegle rozmieszczone. Ze względu na ich kształt skała taka jest opisywana jako gnejs o teksturze prętowej lub ołówkowej.

Niektóre z gnejsów, w których budowa słojowa, oczkowa lub prętowa zaznaczają się słabo, są podobne do granitoidów, a więc skał magmowych głębinowych. Skały trudne do jednoznacznego opisania jako granitoidy lub gnejsy bywają określane mianem granitognejsów.

Gnejsy tworzą się podczas przeobrażania dużych kompleksów skalnych (proces ten nosi nazwę metamorfizmu regionalnego) w warunkach jednoczesnego oddziaływania średnich lub wysokich temperatur oraz ciśnień. Warunki takie pojawiają się gdy skała zostanie pogrążona pod powierzchnią Ziemi na głębokościach liczonych w dziesiątkach kilometrów.

Gnejsy śnieżnickie (oczkowe) z Iglicznej (rejon Śnieżnika).

Gnejsy śnieżnickie (oczkowe) z Iglicznej (rejon Śnieżnika, skraj Kotliny Kłodzkiej). Szerokość zdjęcia: 15 cm.

Procesy przeobrażenia prowadzące do powstania gnejsów często mają miejsce podczas kolizji kontynentów oraz wypiętrzania łańcuchów górskich. To dlatego skały te są spotykane w wysokich górach, na czele z Himalajami. W Polsce są pospolite na terenie Sudetów – a to oznacza, że w ich miejscu przed milionami lat znajdowały się inne, o wiele wyższe góry. Powstały one w trakcie orogenezy waryscyjskiej (hercyńskiej), podczas formowania się wielkiego kontynentu Pangea. Procesy przeobrażania skał w gnejsy miały miejsce podczas tamtych ruchów górotwórczych, w okresach dewońskim i karbońskim. Jedną z niewielu pamiątek po nieistniejących już górach waryscyjskich są właśnie gnejsy.

Mapa paleogeograficzna: karbon, 310 mln lat temu.

Świat 310 milionów lat temu, w karbonie. W wyniku kolizji Eurameryki i Gondwany powstał ogromny kontynent Pangea. W wyniku kolizji wypiętrzył się ogromny łańcuch górski, którego część znajdowała się na terenie dzisiejszego Dolnego Śląska. Zdarzenia związane z powstawaniem Pangei dały początek gnejsom z Dolnego Śląska.

Gnejsy tworzą się poprzez przeobrażenie:

  • skał magmowych głębinowych – granitoidów (takie gnejsy są określane mianem ortognejsów),
  • lub skał osadowych (noszą one nazwę paragnejsów).

Jeśli w gnejsie widoczne są duże kryształy skaleni, a tekstura jest prętowa, ewentualnie również oczkowa, to mamy najprawdopodobniej do czynienia z ortognejsem. Paragnejsy charakteryzują się z reguły mniejszymi rozmiarami kryształów.

Gnejs gierałtowski z Lądka-Zdrój.

Gnejs z okolic Lądka-Zdrój (Góry Złote). Taka odmiana drobnoziarnistego, składająca się z wielu pofalowanych warstewek, nazywana jest gnejsem gierałtowskim (od miejscowości Gierałtów koło Stronia Śląskiego). Rozmiary okazu: 14×13 cm.