Skały okruchowe powstają w wyniku nagromadzenia ziaren pochodzących z niszczenia dowolnych innych, starszych skał. Ziarnami tymi mogą być pojedyncze, zazwyczaj uszkodzone i obtoczone, kryształki minerałów, ale także całe fragmenty innych skał.
Co ważne, okruchy tworzące skały okruchowe (klastyczne) nie muszą być złączone spoiwem. Luźne ziarna minerałów pochodzące z niszczenia skał już są skałą okruchową. Typowy przykład stanowi piasek na nadmorskiej plaży.
Ziarna budujące skały okruchowe mogą być dowolnej średnicy. Niektóre skały zbudowane są z okruchów dostrzegalnych tylko pod mikroskopem, podczas gdy inne: z wielkich bloków skalnych.
Najczęściej spotykane odmiany skał okruchowych to:
- piasek — skała zbudowana z luźnych ziaren minerałów i fragmentów skalnych o średnicy od około 0,1 milimetra do dwóch milimetrów,
- piaskowiec — jest to piasek, który w wyniku długotrwałego oddziaływania procesów geologicznych stał się litą skałą,
- żwir — skała składająca się z luźnych ziaren o średnicy większej niż dwa milimetry,
- zlepieniec — jest to żwir, który stał się litą skałą,
- mułowce i łupki mułowcowe — skały zwięzłe zbudowane z ziaren o średnicach rzędu setnych milimetra, drobniejszych od piasku.
Piasek i żwir to najłatwiejsze do rozpoznania skały okruchowe. Występują one na terenie całej Polski. Nieco trudniejsze do nazwania mogą być skały okruchowe zwięzłe — piaskowce i zlepieńce. Rozpoznając je należy pamiętać o tym, że:
- procesy niszczenia i transportu materiału skalnego mogą przetrwać tylko najbardziej odporne minerały; piaski i piaskowce znajdowane w Polsce składają się więc głównie z ziaren kwarcu,
- choć ziarna kwarcu wykazują dużą twardość, to spoiwo łączące piasek w piaskowiec — niekoniecznie; często spotykane są piaskowce o słabym spoiwie z węglanu wapnia; po potarciu palcem powierzchni takich skał wypadną z niej ziarenka piasku,
- skały zbudowane z zaokrąglonych ziaren kwarcu, posiadające spoiwo o twardości bliskiej 7, które ponadto zdaje się zlewać z ziarnami kwarcu w jedną całość, są często skałami przeobrażonymi (kwarcytami), a nie skałami osadowymi (piaskowcami),
- zlepieńce składają się z obtoczonych fragmentów skał oraz dużych ziaren minerałów; niektóre z nich można łatwo pomylić z kawałkami betonu; ważną wskazówkę stanowi czerwona barwa spoiwa, charakterystyczna dla zlepieńców; czerwonawe kolory wielu polskich skał okruchowych są pamiątką po czasach, gdy Europa znajdowała się pomiędzy zwrotnikami (od około 400 do 200 milionów lat temu); w klimacie gorącym i suchym tworzą się wówczas piaskowce i zlepieńce o czerwonym spoiwie,
- mułowce i łupki mułowcowe to zazwyczaj ciemne, niemal czarne skały; z reguły można je łatwo rozłupać na cienkie płytki (wówczas nazywane są one łupkami mułowcowymi); jeżeli powierzchnia rozbitej skały połyskuje srebrzyście lub dostrzegalne są bardzo liczne, drobniutkie blaszki miki tworzące całe warstewki, to jest to skała przeobrażona; osadowe łupki mułowcowe są często matowe; jeśli ich powierzchnie błyszczą, to czasami można na nich dostrzec skamieniałości; różnobarwne łupki są niemal zawsze skałami przeobrażonymi.
Żwir i głazy znajdujące się nad brzegiem morza to też skała osadowa okruchowa (klastyczna).
Jasny piaskowiec z rejonu Sudetów, z okresu kredowego (wiek około 90 mln lat), zbudowany niemal wyłącznie z drobnych, obtoczonych ziaren minerału kwarcu.
Zlepieniec — lita skała osadowa okruchowa powstała ze żwiru. Okaz pochodzi z Montserrat (północno-wschodnia Hiszpania).
Jeżeli obok minerałów skała zawiera także sporo ziaren piasku, a także żwir, to nosi ona nazwę gliny. Glina jest typową skałą Polski północnej oraz środkowej, a swoje powstanie zawdzięcza ona lądolodowi, który pokrył większość terytorium naszego kraju w epoce plejstoceńskiej.
Oprócz łupków mułowcowych istnieją skały, w skład których wchodzą ziarna o jeszcze mniejszych rozmiarach. Skały takie noszą nazwę iłów oraz iłowców. Budują je głównie tak zwane minerały ilaste, a także bardzo drobne ziarna kwarcu. Iły te wykorzystywane są między innymi do produkcji cegieł.
Mapa świata sprzed 260 milionów lat. Terytorium Polski znajdowało się wówczas pomiędzy równikiem a zwrotnikiem Raka, a w gorącym i suchym klimacie powstały skały okruchowe o czerwonej i rdzawej barwie.
Skały okruchowe mogą powstawać między innymi w górach, rzekach, zarówno na obszarach wyżynnych jak i nizinnych. Piaski znajdziemy także na plaży oraz w płytkim morzu. Poszczególne odmiany skał okruchowych wyglądają bardzo różnie. Piasek rzeczny tylko częściowo przypomina ten, który oglądamy na plaży. Geolodzy potrafią odróżnić skały powstałe w różnych środowiskach i na tej podstawie zrekonstruować wygląd badanego obszaru w dalekiej przeszłości.
Skały okruchowe w Polsce
Żwiry i piaski występują powszechnie. Dlatego w tym zestawieniu opisane są tylko skały zwięzłe — zlepieńce i piaskowce.
Najpiękniejsze polskie zlepieńce można znaleźć w Kielcach (rejon Karczówki) oraz na południe od tego miasta (Czerwona Góra). Noszą one nazwę zlepieńców zygmuntowskich, a ich charakterystyczną cechą jest piękna, czerwona barwa spoiwa, w którym tkwią kawałki innych skał osadowych — wapieni i dolomitów. Kamień ten jest często spotykany w reprezentacyjnych budynkach z XX wieku. Inne znane skały pochodzą z okolic miejscowości Myślachowice na północny-wschód od Trzebini. Zlepieńce spotykane są też w wielu miejscach w Sudetach.
Łupek mułowcowy będący skałą osadową. Potwierdzają to widoczne w skale skamieniałości graptolitów. Podobne okazy, ale pozbawione śladów dawnych organizmów oraz posiadające srebrzyście połyskującą powierzchnię są natomiast skałami przeobrażonymi. Okaz pochodzi z syluru (okolice Żdanowa koło Srebrnej Góry, Sudety).
Wypolerowana płyta zlepieńca zygmuntowskiego z okolic Kielc.
Piaskowce są jedną z najpowszechniej spotykanych polskich skał. Można je znaleźć w:
- okolicach Gór Świętokrzyskich (Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice, Szydłowiec); wiele spośród tych piaskowców charakteryzuje się jasną barwą; powstały one prawie 200 milionów lat temu — w czasach, gdy na terenie Polski żyły dinozaury, o czym świadczą ich tropy zachowane w tych skałach,
- Sudetach — Góry Stołowe są w dużej mierze zbudowane z piaskowców; podobne skały widoczne są też w rejonie Lwówka Śląskiego oraz Złotoryi; piaskowce te są mało odporne; świeżo rozbite są okazy są białe lub żółte, a ziarenka kwarcu można z nich wyłuskiwać palcem; skały te z czasem czernieją; tworzą one fantazyjne skałki znane z Gór Stołowych, a powstały około 90 milionów lat temu, w płytkim morzu, które zajmowało wtedy niemal cały teren dzisiejszej Polski,
- Karpatach — niemal całe polskie Karpaty, poza Pieninami i Tatrami, zbudowane są z piaskowców; często są one szare, a obok ziaren kwarcu można w nich znaleźć również błyszczące płytki miki,
- północnej i środkowej Polsce — piaskowce w większości zostały tutaj przyniesione ze Skandynawii podczas zlodowaceń; niektóre z okazów są białe lub jasnoszare, z dobrze widocznymi ziarnami kwarcu; często spotykane są też bardzo twarde, czerwone piaskowce, o spoiwie dorównującym twardością ziarnom kwarcu, przypominające kwarcyty, a więc skały przeobrażone; są to najstarsze skały osadowe, jakie można znaleźć w Polsce; większość z nich liczy sobie od 1,0 do 1,4 miliarda lat!
Skałki oraz stoliwa (czyli góry o spłaszczonym wierzchołku) Gór Stołowych są zbudowane z piaskowców; na zdjęciu stoliwo Szczelińca Wielkiego.
Twardy, czerwony piaskowiec północnej Polski, nazywany piaskowcem jotnickim (okazy pośrodku zdjęcia i po lewej stronie). Takie skały okruchowe powstały ponad miliard lat temu i są to najstarsze skały osadowe, jakie można znaleźć na terenie naszego kraju.
Łupki mułowcowe są spotykane rzadziej niż piaskowce. Ich główne stanowiska to:
- Beskidy z Bieszczadami — łupki występują tam naprzemiennie z piaskowcami, rzadziej zlepieńcami; skały te liczą sobie z reguły kilkadziesiąt milionów lat,
- Góry Świętokrzyskie oraz Sudety — łupki te są dużo starsze niż te, które znajdujemy w Beskidach; powstały ponad 400 milionów lat temu na dnie bardzo głębokiego morza, które zalewało wówczas terytorium dzisiejszej Polski; to właśnie w tych skałach znajduje się gaz łupkowy, którego eksploatacja być może rozpocznie się w przyszłości; w Górach Świętokrzyskich stanowiska łupków mułowcowych znajdują się w rejonie miejscowości Bardo na południe od Łagowa, natomiast w Sudetach: niedaleko Srebrnej Góry i w miejscowości Różana na południe od Złotoryi,
- Górny Śląsk oraz rejon Wałbrzycha i Nowej Rudy — te mułowce i łupki mułowcowe powstały około 350-300 milionów lat temu; niektóre z nich występują na przemian z warstwami węgla kamiennego, który tworzył się w tym samym czasie.
Skałą okruchową są też nagromadzenia bloków skalnych o średnicy przekraczającej 20 cm, większej niż średnica żwiru. Skały takie noszą nazwę blokowisk. Ich przykład stanowią gołoborza, które obejrzeć można w Górach Świętokrzyskich, Sudetach (Karkonosze, Góry Bystrzyckie), a także rumowiska skalne w Tatrach.
