Kamień ozdobny o niebieskiej barwie, którą zawdzięcza obecności miedzi w swojej sieci krystalicznej. Chemicznie jest uwodnionym fosforanem glinu oraz miedzi, przy czym glin może być częściowo zastąpiony przez żelazo. Wówczas barwa staje się lekko zielonkawa. Spotykane są też mniej cenione odmiany kolorystyczne: żółtawe, zielonoszare, zielone.
Turkus otrzymał nazwę od Turcji. Rzeczywiście, na Bliskim Wschodzie minerał ten miał ogromne powodzenie – uważano, że chroni on przed nieszczęściami. Do Europy trafiał z Persji, przywożony przez tureckich kupców. Sporą kolekcję turkusów zdobył Jan III Sobieski, zwyciężając pod Wiedniem.
Wypolerowany turkus z USA. Fot. Parent Géry.
Jedna z dawnych legend głosiła, że turkus traci swoją barwę, gdy jego właściciel jest w niebezpieczeństwie, ostrzegając go w ten sposób przed zagrożeniem. Przekonanie to wynika zapewne z faktu, że minerał ten rzeczywiście może zszarzeć lub zmienić barwę, na przykład w wyniku wystawieniu na intensywne oświetlenie lub w efekcie kontaktu z tłuszczami.
Turkusy wykorzystywano jako kamienie ozdobne już w starożytności. Od tamtych czasów największym powodzeniem cieszą się okazy ciemnoniebieskie, a także te o lekkim odcieniu zielonkawym. To zabarwienie minerał zawdzięcza obecności miedzi i/lub żelaza.
Minerał ten najczęściej występuje w postaci zbitych i skrytokrystalicznych skupień, naskorupień, rzadziej tworzy słupki. Dobrze wykształcone kryształy znane są z amerykańskiego stanu Wirginia. Turkus wykazuje muszlowy przełam, szklisty oraz woskowy połysk, lekko prześwieca lub jest nieprzezroczysty, jego twardość wynosi między 5 a 6 w skali Mohsa.
Polerowany turkus z Kazachstanu. Fot. Parent Géry, Wikimedia Commons.
Turkus powstaje w wyniku wietrzenia chemicznego skał zawierających minerały takie jak skalenie oraz apatyt, przy jednoczesnym oddziaływaniu roztworów zawierających związki miedzi, w tak zwanych strefach utlenienia. Pojawia się między innymi w skałach magmowych wulkanicznych, w których znajdowały się duże kryształy skaleni (na przykład w trachitach – tak występuje między innymi na klasycznych stanowiskach w Iranie). Turkusy znane są również ze skał osadowych okruchowych składających się z produktów wietrzenia i erozji skał wulkanicznych.
Znane polskie stanowisko turkusu znajduje się w Pustkowie Wilczkowskim na Dolnym Śląsku. Występuje on tam w łupku kwarcowo-grafitowym w postaci skupień zbudowanych z drobnych, rozmieszczonych promieniście łuseczek. Jest niebieski, rzadziej zielonkawy. Tamtejsze turkusy powstały w wyniku krystalizacji z roztworów bogatych w miedź, fosfor oraz glin. Minerały z Pustkowa Wilczkowskiego nie tworzą jednak złóż nadających się do eksploatacji.
Na świecie największe złoża turkusów znane są z Iranu (stamtąd pochodziły znane od starożytności okazy perskie). Innym źródłem tego minerału był półwysep Synaj. Duże złoża znajdują się na terenie USA (w stanach Arizona, Kolorado, Nevada, Nowy Meksyk, Wirginia). Minerał ten występuje też w ilościach możliwych do eksploatacji na Kaukazie, w Afganistanie, w środkowej Azji (Turkmenistan) i Chinach. Pojawia się też w wielu innych krajach, między innymi w Algierii, Australii, Chile, Egipcie, Izraelu, Niemczech. Stanowiska turkusu są stosunkowo liczne, jednak wiele z nich nie nadaje się do eksploatacji dla celów ozdobnych.
Kolekcja amerykańskich turkusów, głównie ze stanu Nevada: surowych i polerowanych. Fot. Reno Chris, Wikimedia Commons.
Turkusy dobrze dają się rzeźbić, można je też łatwo szlifować w kaboszony. Stosowane jest też grawerowanie oraz inkrustacje złotem. Znane są też turkusy syntetyczne i imitacje wykonane ze szkła lub z małych okruchów turkusu spojonych żywicą.
Dolnośląskie turkusy
Niewielkie ilości turkusu znajdowane były na kilku stanowiskach na Dolnym Śląsku. Nie mają one znaczenia jubilerskiego i nie nadają się do eksploatacji.
- Jordanów Śląski, Damianowice, Pustków Wilczkowski koło Jordanowa Śląskiego – turkus w łupkach krzemionkowych, jako wypełnienia niewielkich szczelin i naskorupienia na ich ścianach, skupienia groniaste o rozmiarach kilku cm w zwietrzelinie; w Pustkowie Wilczkowskim w niewielkich kamieniołomach na wzgórzach po lewej stronie drogi z Jordanowa Śląskiego do Wrocławia, jako drobnołuseczkowe skupienia o budowie promienistej, niebieski, niekiedy zielonkawy,
- Gozdno koło Świerzawy – w starych kamieniołomach na południowych zboczach góry Wielisławka – cienkie naskorupienia w szczelinach łupków krzemionkowych,
- Strzegom – groniaste nacieki na kwarcu wśród łupków krzemionkowych.
