Beryl

Minerał beryl jest pod względem składu chemicznego krzemianem dwóch pierwiastków: berylu oraz glinu. Zawiera domieszki innych pierwiastków, w tym sodu, potasu, wapni, litu, cezu, chromu, żelaza, manganu, magnezu. To od nich zależy barwa minerału: najczęściej zielonkawa, żółtawa, jasnoszara.

Najbardziej ceniona odmiana berylu jest intensywnie zielona, przeświecająca lub przezroczysta – nosi ona nazwę szmaragdu. Za cenne uważane są też beryle błękitne – czyli akwamaryny.

Inne odmiany berylu to:

• jasno- i ciemnozłocisty heliodor,
• czerwony, różowo-pomarańczowy morganit,
• bezbarwny goszenit.

Beryl tworzy słupki (czyli ma pokrój słupowy), czasami ogromnych rozmiarów, sięgające kilku metrów długości! Takie giganty znane są z południowej Afryki oraz z USA (zwłaszcza stanu Maine). Jest twardy (czyli odporny na zarysowania, stopień 7,5-8 w skali Mohsa), ale stosunkowo kruchy, połyskuje szkliście (niezbyt mocno), wykazuje niewyraźną łupliwość (czyli rzadko pęka wzdłuż gładkich, płaskich powierzchni) oraz przełam muszlowy (rozpada się na kawałki wzdłuż pofalowanych powierzchni przypominających zewnętrzną stronę muszli małży). Minerał ten pojawia się najczęściej w żyłach skał granitoidowych (czyli magmowych głębinowych), a także w pustkach (druzach, geodach) w granitoidach. Rzadziej spotykany jest w skałach przeobrażonych, między innymi w łupkach łyszczykowych.

Najbardziej cenione są przezroczyste kryształy berylu. Niestety, największe znane okazy są najwyżej lekko przeświecające i nie mają dużej przydatności jubilerskiej. Wyjątek stanowią beryle brazylijskie: największy z tamtejszych przezroczystych akwamarynów miał prawie pół metra długości.

W Polsce beryl znajdowany jest na Dolnym Śląsku, zwłaszcza w otoczeniu granitoidów w rejonie Świdnicy. Pojawia się także w gnejsach Gór Sowich oraz w pobliżu stanowisk nefrytu w Jordanowie Śląskim. Największe znane kryształy dochodzą do kilkunastu centymetrów długości. W zdecydowanej większości są to okazy nieprzezroczyste. Bliskie nam stanowiska beryli znajdują się też w Czechach (Horni Slavkov, Meclov) oraz w Niemczech (Ehrenfreidensdorf, Zwiesel).

W starożytności szmaragd – a więc odmiana berylu – był jednym z najcenniejszych kamieni szlachetnych. Piękne okazy tego minerału znajdowane są w Ameryce Południowej. Wiele z nich zostało przywiezionych do Europy w czasie podbojów konkwistadorów.

Beryl jest stosunkowo pospolitym minerałem. Jest znany między innymi z Hiszpanii, Indii, Kanady, Rosji, USA (stany Connecticut, Dakota Południowa), Włoch, a najbardziej znane okazy o wartości jubilerskiej pochodzą z Ameryki Południowej (Brazylia oraz Kolumbia) oraz Afryki (Egipt, DR Konga, Madagaskar, Namibia, RPA, Uganda). Ogromne okazy beryli od dawna znane były z Brazylii (Picui, masa do 200 ton) oraz z USA (Keystone, Dakota Południowa, kryształy o długości do 9 metrów i masie kilkudziesięciu ton). Rekord wielkości należy jednak do berylu z Malakialina (Madagaskar) – ma on 18 metrów długości i waży 380 ton!

Oprócz zastosowań jubilerskich beryl ma znaczenie także jako źródło pierwiastku berylu, służącego do produkcji lekkich stopów.

Szmaragdy

Najbardziej znana odmiana berylu. Zieloną barwę zawdzięcza domieszkom chromu (okazy berylu zabarwione na zielono wanadem nie powinny być określane mianem szmaragdów). Tworzy kryształy o pokroju słupkowym – mają one postać sześciobocznych słupów o płaskich zakończeniach. Tak jak inne beryle wykazują niewyraźną łupliwość i szklisty połysk. Są stosunkowo kruche. Zielona barwa jest odporna na działanie promieni słonecznych oraz temperatur do 800 st. C.

Dla wielu szmaragdów charakterystyczne są pęcherzyki (inkluzje) cieczy i gazów znajdujące się wewnątrz kryształów. Występują one pojedynczo lub tworzą całe smugi. Pojawiają się także wrostki innych minerałów, na przykład w znanych szmaragdach kolumbijskich: małe kryształki kalcytu. Zdarzają się również wrostki w postaci blaszek miki oraz igiełki amfiboli.

Najbardziej znane szmaragdy pochodzą z Kolumbii (kopalnia Muzo, w niej wydobywane były kryształy żółtawozielone, niekiedy z wrostkami, czyli inkluzjami, innych substancji). Inne znane kopalnie znajdują się w Brazylii, w stanach Minas Gerais oraz Bahia. Eksploatacja złóż amerykańskich zaczęła się jeszcze w czasach Inków i została wznowiona w XVII wieku. Szmaragdy kolumbijskie w wielu przypadkach nie nadają się do szlifowania; brazylijskie złoża są mniejsze, ale zawierają więcej czystych kamieni, nieco jaśniej zabarwionych. Charakterystyczne dla złoż z terenu Kolumbii są zrosty słupkowych kryształów, określane mianem trapiche.

Szmaragdy spoza Ameryki Południowej zazwyczaj nie są tak efektowne, mają skazy, wrostki lub wykazują wyraźne zmętnienie. Najbardziej interesujące stanowiska znajdują się w Indiach, Rosji, Zimbabwe, Australii. Szmaragdy są znane również z Tanzanii, Pakistanu, Austrii oraz USA. Bardzo znane złoża historyczne eksploatowano na terenie dzisiejszego Egiptu, w okolicach Asuanu, już ponad 3000 lat temu.

Szmaragdy powstają w wyniku wtargnięcia magmy pod dużym ciśnieniem w skały ulegające przeobrażeniu. Są one zatem znajdowane w pegmatytach (grubokrystaliczna odmiana granitu), łupkach biotytowych oraz ilastych. Szmaragdy wydobywa się bezpośrednio ze skał macierzystych. Ze względu na niewysoki ciężar właściwy nie tworzą one natomiast wartościowych złóż wtórnych (czyli w osadach rzecznych pochodzących z niszczenia skał macierzystych).

Południowoamerykańskie szmaragdy występują głównie w skałach metamorficznych (marmurach, czyli skałach powstałych w wyniku przeobrażenia wapieni oraz dolomitów)

Szmaragdom nadaje się często szlif schodkowy, z narożnikami stępionymi za pomocą dodatkowych ścianek (tzw. fasetek), nazywany również szmaragdowym. Taki sposób obróbki stosowany jest ze względu na kruchość tego kamienia. Niektóre okazy składa się z kryształami innych minerałów, tworząc tak zwane dublety. Od XX wieku wytwarzane są również kamienie syntetyczne.

Już w starożytności szmaragdy były jednymi z najbardziej cenionych kamieni szlachetnych, ustępując jedynie diamentom. Pliniusz Starszy (I wiek AD) wymienia 12 rodzajów tej odmiany berylu. Nie znając składu chemicznego przez setki lat uznawano szmaragd za osobny minerał, inny niż beryl, choć wykazujący te same cechy fizyczne.

Akwamaryny

Niebieska, szafirowa i niebieskozielona odmiana berylu. Tworzy niekiedy duże kryształy w postaci sześciobocznych słupów, zazwyczaj z bruzdami. Pozostałe cechy fizyczne są takie jak pozostałych beryli. Barwa może ulec wzmocnieniu na skutek podgrzewania do około 400 st. C. Wyższe temperatury prowadzą jednak do odbarwienia okazów. Niekiedy obserwowane są efekty kociego oka oraz asteryzmu (ze względu na obecność wrostków, czyli inkluzji).

Najbardziej znane stanowiska akwamarynu znajdują się w brazylijskim stanie Minas Gerais. Kryształy tego kamienia szlachetnego powstały tam w grubokrystalicznej odmianie skały granitoidowej – w pegmatytach, ale często znajdowane są w o osadach rzecznych powstałych w wyniku wietrzenia i erozji tych skał. Piękne akwamaryny pochodzą też z Madagaskaru, Rosji (złoża z Uralu były niegdyś najbardziej znane na świecie, zostały już w dużej mierze wyeksploatowane), Myanmaru, Sri Lanki, Australii, Argentyny, Tanzanii, USA (stany Kalifornia, Kolorado, Maine, Północna Karolina) i Zimbabwe.

Akwamaryny różnią się wielkością oraz odcieniami. Niektóre odmiany uzyskały własne nazwy. Santa Maria to drobne akwamaryny z kopalni w Ceara w Brazylii. Nazwa Santa Maria Africana oznacza niewielkie okazy z Mozambiku. Maxix to intensywnie niebieska, ale szybko blaknąca odmiana z kopalni o tej samej nazwie, znajdującej się w Minas Gerais w Brazylii.

Największy jubilerski okaz akwamarynu pochodzi z Brazylii. Po znalezieniu miał długość 48 cm i ważył 110 kg. Został pocięty na wiele kamieni. Znane są też o wiele większe kryształy i bryły akwamarynu, ale nie mają one wartości jubilerskiej.

Heliodor

Przezroczyste, złotożółte kryształy berylu znane są przede wszystkim ze Sri Lanki, od stu lat znane są też złoża znajdujące się na terenie Namibii – to właśnie tamte beryle zostały po raz pierwszy nazwane heliodorami. W późniejszych czasach nazwę tą zaczęto stosować nie tylko do okazów afrykańskich, ale złotawych beryli pochodzących z całego świata. Niekiedy heliodory określane są też mianem “złotych beryli”.

Polskie beryle

W Polsce kryształy berylu spotykane są tylko na Dolnym Śląsku, głównie w pegmatytach (a więc skałach magmowych głębinowych).

• masyw Strzegom-Sobótka – kamieniołomy granitu w Grabinie, Mrowinach koło Świdnicy (żółtawobiałe kryształy do 2,5 cm długości), Strzeblowie (w tym bladozielone kryształy o długości do 5 cm) oraz Wierzbnie koło Świdnicy (zielonkawe beryle, poprawnie wykrystalizowane, długości około 5 cm, do 4 cm grubości), Zimniku (żółtozielone kryształy do 2 cm długości),
• w łomie serpentynitu i nefrytu w Jordanowie Śląskim – żółtawe kryształy berylu do 2 cm długości i 5 mm średnicy, znajdują się w niewielkich gniazdach pegmatytów; są też przezroczyste, jasnozielone kryształy, ale częściej okazy szarozielone, nieprzezroczyste, silnie spękane,
• beryle w Górach Sowich (alkaliczne, czyli sodowo-potasowe, a także sodowo-litowe), w pegmatytach i gnejsach sowiogórskich:
  • Różana koło Bielawy (beryle do 16 cm długości i 7 cm grubości),
  • Owiesno koło Bielawy – w żyłach skały pegmatytowej, miodowe, żółtawobiałe, spękane kryształy berylu o długości do 15 cm,
  • Słoneczna Góra koło Jugowa, okolice Sierpnicy, Potoczka,
  • Sokolec koło Nowej Rudy – kryształy do 1 cm długości w gnejsach – skałach przeobrażonych,
  • Piaskowa Góra koło Wałbrzycha (w gnejsach, kilka mm długości),
  • Piława koło Dzierżoniowa – największy kryształ o długości 16 cm i grubości 13 cm, częstsze mniejsze, do 6 cm, zielonkawe, niebieskozielone, kryształy często prążkowane,
  • Bielawa – Parkowa Góra – kryształy do 22 cm długości, zielonawobiałe, żółte, przeświecające, półprzezroczyste, występują razem z czarnym turmalinem,
  • Bielawa – Winna Góra – w żyłach skały pegmatytowej, w dawnej kopalni skalenia, jasnożółte i zielonkawe kryształy do 1 cm długości,
  • okolice Kamionek koło Bielawy – największe znane polskie beryle, największy kryształ 80 cm długości i 40 cm szerokości, beryle zielonkawo-szare, spękane, do 8 cm długości, wtórnie spojone kwarcem,
  • Grodziszcze koło Bielawy – dawne znaleziska berylu o długości do 15 cm,
  • Kolce koło Głuszycy – bardzo rzadkie, małe kryształki szmaragdu, w średnioziarnistym muskowitowym (mikowym) pegmatycie,
• pojedyncze okazy berylu znaleziono w okolicach Zgorzelca i w Górach Izerskich,
• Strzelin – w kamieniołomie granitu, bardzo rzadkie, do 7 cm długości,
• Biały Kościół koło Strzelina – kryształy berylu do 15 mm długości, zielone, żółtozielonkawe, mętne, ale niekiedy przezroczyste,
• małe ilości szmaragdów znalezione w piaskach Izery na Hali Izerskiej, tam też małe kryształki akwamarynu, stanowiące dużą rzadkość,
• Ptasie Gniazda koło Szklarskiej Poręby (Karkonosze) – akwamaryn oraz inne beryle na złożu pierwotnym, w gnieździe pegmatytowym kryształy akwamarynu do 3 cm długości, zielonkawe beryle do 4 cm, niektóre osobniki przezroczyste, małe występują w postaci wrostków w kwarcu,
• Wilcza Poręba w Karpaczu (Karkonosze) – w pegmatytach Kruczych Skał, grube kryształy długości do 2 cm długości.