To jest strona w katalogu form rzeźby terenu związanych z działalnością lodowców i lądolodów. Mutony i drumliny mają różną genezę oraz budowę, ale bywają mylone, stąd też opisane zostały w jednym tekście.
Mutony (barańce)
Asymetryczne pagórki skalne. Ich strona zwrócona w kierunku, z którego wkraczał lodowiec/lądolód (czyli proksymalna), jest łagodnie nachylona i wygładzona. Przeciwległa (tak zwana dystalna) jest z kolei stroma, czasami z zaznaczającymi się skalnymi stopniami.
Mutony mają od kilku do nawet kilkuset metrów długości. Największe z nich zostały zapewne tylko przemodelowane przez lądolód i musiały istnieć w postaci wzniesień jeszcze przed jego wkroczeniem. Niekiedy podobne formy napotykane są też w dolinach lodowców górskich, na przegradzających je progach skalnych, które są wygładzone od strony proksymalnej i zestromione z dystalnej.
Barańce powstają na skutek erozyjnej (niszczącej) działalności lodowców oraz lądolodów. Są efektem wyorywania (czyli tak zwanej detrakcji) oraz wygładzania (czyli detersji).
Niewielki muton z terenu Szkocji (Stoneywood koło Edynburga). Fot. Chris Upson, geograph.org.uk.
Muton z Acadia National Park (Maine, USA). Tak duże formy zazwyczaj istniały jeszcze przed zlodowaceniem, a ruch lądolodu nadał im ostateczną formę. Fot. James St. John, Flickr.
Muton Lembert Dome (Yosemite National Park, Kalifornia, USA). W przypadku dużych form, jak na zdjęciu, lodowce i lądolody były prawdopodobnie tylko jednym z czynników prowadzących do ich ukształtowania. Ten muton powstał w granitoidach pochodzących z okresu kredowego. Fot. James St. John, Flickr.
Drumliny
Wydłużone pagórki zbudowane z osadów morenowych, niekiedy z ukrytym w ich wnętrzu jądrem skalnym. Zazwyczaj mają kształt wydłużonej elipsy o wysokości do kilkudziesięciu metrów, szerokości 100-150 metrów i długości rzędu kilometra, maksymalnie do dwóch kilometrów. Strona skierowana w stronę, z której wkraczał lądolód (proksymalna) jest zazwyczaj bardziej stroma niż przeciwna (czyli dystalna). Grzbiet formy ma opływowy kształt i zwęża się stopniowo w kierunku dystalnym. Od strony proksymalnej szerokość wzniesienia może wynosić do 500 metrów.
Drumliny zazwyczaj tworzą całe pola (tak zwane pola drumlinowe). Ich dłuższe osie są wówczas zorientowane równolegle, zgodnie z kierunkiem lądolodu. Pomiędzy drumlinami znajdują się obniżenia wypełnione przez jeziora, torfowiska lub obszary zabagnione. Największe pola drumlinowe liczą nawet 10 tysięcy form (stan Nowy Jork, USA), a nawet do 14500 (środkowa Finlandia).
Geneza drumlinów jest bardziej skomplikowana niż w przypadku mutonów. Najprawdopodobniej ich powstanie jest związane zarówno z działalnością akumulacyjną lądolodów (czyli odkładaniem materiału), jak i erozyjną (czyli niszczącą). Osad jest pozostawiany pod stopą lądolodu w miejscach, gdzie podłoże jest nierówne. Powstanie niewielkiego wzniesienia powoduje dalsze odkładanie glin morenowych po stronie dystalnej, a procesy niszczące prowadzą do nadania powstającemu drumlinowi charakterystycznego kształtu.
Ze względu na dużą liczbę koncepcji wyjaśniających powstawanie drumlinów trudno jest określić, czy niektóre z takich form spełniają kryteria pozwalające na ich zaliczenie do tej grupy. Postulowane jest określanie przynajmn iej niektórych z “drumlinów” formami drumlinopodobnymi lub drumlinoidami.
Wnętrza drumlinów zbudowane są z gliny, pod przykrycie której mogą występować piaski, żwiry oraz mułki. U podstawy drumlina może znajdować się muton, stanowiący jego jądro. We wnętrzach drumlinów spotykane są też wyciśnięte ku górze osady starszego podłoża.
W Polsce drumliny znane są zwłaszcza z Pojezierza Dobrzyńskiego (okolice Zbójna). Największe zgrupowanie tych form liczy ponad pół tysiąca wzniesień. Pola drumlinowe znane są także z Równin Pyrzycko-Stargardzkiej oraz Nowogardzkiej.
Drumlin Bäckerbichl w Bawarii (Niemcy). Fot. Boschfoto, Wikimedia Commons, licencja CC 4.0.
Drumlin z pola drumlinowego Eberfinger Drumlinfeld w Bawarii. Fot. Brodocz, Wikimedia Commons, licencja CC 4.0.
Wizualizacja pola drumlinowego w stanie Wisconsin, USA. Orientacja drumlinów pozwala na ustalenie kierunku ruchu lądolodu. Wizualizacja wykonana z użyciem danych LIDAR. Fot. Daniel Coe, Flickr.
Mapa pola drumlinowego nad jeziorem Ontario (USA). Źródło: USGS.
Mutony i drumliny – różnice
Najważniejsze różnice pomiędzy obiema formami rzeźby związanej z działalnością lodowców i lądolodów są następujące:
- mutony zbudowane są z litej skały, natomiast drumliny – z materiału morenowego (choć wewnątrz mogą znajdować się skaliste jądra),
- mutony związane są z erozyjną (niszczącą) działalnością lodu, natomiast w przypadku drumlinów dużą rolę odgrywa sedymentacja (odkładanie osadu),
- drumliny powstają pod lądolodem; mutony powszechne są również w dolinach lodowców górskich.
W Polsce skały lite występują na powierzchni na obszarach górskich i na wyżynach, co ograniczało możliwości tworzenia się mutonów. Z Niżu Polskiego znane są natomiast pola drumlinowe.
