Zaznacz stronę

Ramienionogi

Zwierzęta morskie o szkielecie zbliżonym do muszli małży, zbudowanym z dwóch skorupek. Z reguły prowadzą osiadły tryb życia. Najczęściej spotykane są w płytkich wodach, ale zamieszkują również głębie oceaniczne. Z reguły przyczepiają się do dna lub do muszli i szkieletów innych zwierząt, wykorzystując w tym celu nóżkę lub cementującą wydzielinę naskórka. Nieliczne gatunki wykazują zdolność powolnego poruszania się po podłożu.

Obecnie ramienionogi są rzadko spotykane, zdecydowanie ustępując liczebnością małżom. W przeszłości geologicznej występowały one jednak powszechnie. Grupa pojawiła się już z początkiem kambru, a jej przedstawiciele spotykani są w zapisie kopalnym nieprzerwanie aż do współczesności.

Ramienionogi tradycyjnie dzielono na dwie grupy: ramienionogi zawiasowe i bezzawiasowe. Pierwsze z nich posiadają zawias (zamek), wzdłuż którego obie skorupki zazębiają się. Druga grupa jest pozbawiona zawiasu.

Ramienionogi Desquamatia (rys. Edyta Felcyn).

Rekonstrukcja dewońskich ramienionogów zawiasowych z rodzaju Desquamatia (rys. Edyta Felcyn).

Obie grupy pojawiły się z początkiem paleozoiku, jednak początkowo liczniejsze były ramienionogi bezzawiasowe. Dopiero we wczesnym ordowiku sytuacja zaczęła się zmieniać. Z końcem tego okresu geologicznego zdecydowanie dominowały już ramienionogi zawiasowe. Sytuacja ta nie uległa zmianie aż do dzisiaj.

Wraz z postępem badań coraz większą uwagę zaczęto zwracać w pierwszej kolejności nie na obecność zawiasu, ale na rodzaj substancji budującej skorupki. Ramienionogi bezzawiasowe posiadają szkielet zbudowany z fosforanu wapnia oraz chityny. Pozostałe ramienionogi (większość zawiasowych) posiadały (posiadają) muszle zbudowane z węglany wapnia (minerału kalcytu). Obecnie opisany podział stał się już nieformalny, jednak wciąż jest stosowany w potocznej komunikacji paleontologicznej.

Charakterystyczną cechą ciała ramienionogów, zamkniętego w muszli, stanowi obecność ramion (tak zwanego lofoforu) służących do zdobywania pokarmu, doprowadzających wodę do otworu gębowego. Za zamykanie i otwieranie muszli odpowiedzialne są mięśnie, również ukryte we wnętrzu muszli.

Najczęstsze skamieniałości ramienionogów

Istniejące do dzisiaj trzy rzędy ramienionogów, choć pojawiły się już w paleozoiku, stanowią jedynie cień dawnej świetności tej grupy. Przedstawiciele rzędu Terebratulida byli popularni w mezozoiku, ich skamieniałości powszechnie spotykane są w triasowych wapieniach. Inny istniejący rząd Rhynchonellida swój szczyt rozkwitu także osiągnął w dalekiej przeszłości geologicznej.

Dewońskie ramienionogi z Gór Świętokrzyskich.

Muszle ramienionogów ze skał dewońskich Gór Świętokrzyskich.

Spośród wymarłych grup ramienionogów najbardziej charakterystyczne skamieniałości stanowią:

  • ortidy – jedne z pierwszych powszechnie występujących w ramienionogów zawiasowych; w ordowickich skałach Gór Świętokrzyskich często tworzą one masowe nagromadzenia; piaskowce zawierające liczne szczątki tych organizmów nazywane są więc potocznie “piaskowcami ortidowymi”,
  • rząd Strophomenida – grupa, która wymarła z końcem paleozoiku; należące do tej grupy chonetidy (nazwa pochodząca od rodzaju Chonetes) są często spotykane w sylurskich głazach narzutowych; nagromadzenia muszli tych ramienionogów można zatem znaleźć na terenie całej północnej Polski; są to jedne z najpowszechniej występujących tam skamieniałości,
  • produktidy – ramienionogi często spotykane w skałach karbonu i permu; morskie wapienie datowane na te dwa okresy często zawierają grube, duże muszle, często z silnie wypukłą jedną ze skorupek; to właśnie produktidy; szczególnie charakterystyczną skamieniałością są one w wapieniach karbonu, zwłaszcza wczesnego (piętro wizen); skały tego wieku, zawierające produktidy, odsłaniają się w Polsce między innymi w okolicach Kielc oraz Krakowa,
  • spiriferidy – powszechnie spotykane w skałach dewońskich; na giełdach oglądać można ich liczne, wypreparowane skorupki o charakterystycznym, wydłużonym zawiasie, z żeberkami i wyraźnym zagłębieniem w środkowej części muszli; okazy te pochodzą ze środkowego dewonu Gór Świętokrzyskich,
  • atrypidy – bardziej niepozorne od spiriferidów, ale równie powszechne; można je zobaczyć w skałach dewonu, najliczniej w Górach Świętokrzyskich.
Ramienionogi znajdowane w głazach narzutowych.

Ramienionogi (rząd Strophomenida) w paleozoicznym głazie polodowcowym. Takie okazy są często znajdowane w północnej i centralnej Polsce, w osadach plejstoceńskiego lądolodu.

Ramienionogi Protochonetes z narzutniaków północnej Polski.

Inne skamieniałości ramienionogów z północnej Polski. W przywleczonych przez lądolód wapieniach sylurskich z okolic Gotlandii często znajdowane są takie muszle, należące do rodzaju Protochonetes oraz podobnych.

Ramienionogi można znaleźć w wielu miejscach w Polsce:

  1. Powszechnie występują na obszarach objętych zlodowaceniami skandynawskimi. Najczęstsze skamieniałości to przedstawiciele grup Rhynchonellida (głównie mezozoik) oraz Strophomenida (przede wszystkim w narzutniakach paleozoicznych).
  2. Liczne skamieniałości można znaleźć w skałach triasu i jury Dolnego Śląska, obrzeżenia Zagłębia Górnośląskiego i Gór Świętokrzyskich, a także w okolicach Krakowa. Są to przedstawiciele grup Terebratulida i Rhynchonellida.
  3. Ramienionogi powszechne są także w skałach paleozoicznych – wapieniach oraz mułowcach. W tych pierwszych tworzą trudne do całkowitego wypreparowania nagromadzenia muszli, natomiast z drugich mogą być preparowane. Ramienionogi te należą głównie do spiriferidów, atrypidów oraz produktidów, ich skamieniałości najczęstsze są w skałach dewonu i karbonu Gór Świętokrzyskich.

Z czym można pomylić ramienionogi?

Ramienionogi najczęściej mylone są z małżami. Ciało przedstawicieli obu grup wygląda zupełnie inaczej, jednak w zapisie kopalnym zachowują się tylko muszle, które w obu przypadkach mają postać dwóch skorupek. Chociaż ramienionogi można odróżnić od małży badając rodzaj zawiasu, odciski i elementy szkieletowe przytwierdzone do skorupek od wewnątrz, a także wewnętrzną budowę muszli, to jednak najprostszym sposobem jest poszukanie płaszczyzny symetrii muszli:

  • w przypadku małży płaszczyzna symetrii przebiega pomiędzy skorupkami,
  • w przypadku ramienionogów płaszczyzna ta biegnie w poprzek każdej ze skorupek, od jej wierzchołka, a zatem w poprzek brzegu z zawiasem.
Muszle ramienionogów na rysunku H.A. Nicholsona (1877).

Muszle ramienionogów na rysunku H.A. Nicholsona (1877).

Pozostałe grupy skamieniałości różnią się wyraźnie od ramienionogów. Problem mogą jednak stanowić niecałkowicie zachowane szkielety. W niektórych, choć rzadkich, sytuacjach możliwe jest nawet pomylenie muszli ramienionoga z tarczą odwłokową trylobita. O wiele większy problem stanowi jednak rozróżnienie poszczególnych grup ramienionogów w przypadku, gdy skorupki są zachowane jedynie fragmentarycznie. Czasami trudno wówczas wskazać także płaszczyznę symetrii, co może doprowadzić do pomylenia ramienionoga z małżem.

Muszle ramienionogów z Maroka.

Muszelki ramienionogów z Maroka, sprzedawane na giełdach i jako pamiątki.