Zaznacz stronę

Jeżowce

Grupa zwierząt morskich zaliczanych (razem z liliowcami i popularnymi rozgwiazdami) do typu szkarłupni. Posiadają kuliste lub spłaszczone ciało ze szkieletem wewnętrznym, na którym osadzone są liczne kolce, z reguły odpadające po śmierci zwierzęcia. Żyją współcześnie, często są także znajdowane w postaci skamieniałości w skałach mezozoiku oraz kenozoiku.

Jeżowce posiadają pancerz składający się z wielu płytek połączonych ze sobą. Ten stożkowaty szkielet wykazuje często pięciopromienną symetrię – to znaczy, patrząc na niego z góry można przeprowadzić pięć osi symetrii. Niekiedy pancerz jest zdeformowany – wówczas widoczna jest tylko jedna oś symetrii (jest to tak zwana symetria dwuboczna). Jednak nawet wówczas patrząc na ornamentację na płytkach dostrzeżemy istnienie pięciu wyraźnych pasów, wskazujących na pięciopromienną budowę szkieletu, a zatem także na przynależność tych zwierząt do typu szkarłupni.

Rekonstrukcja jeżowca z kolcami. Rys. Edyta Felcyn.

Rekonstrukcja jeżowca z kolcami. Rys. Edyta Felcyn.

Skamieniałości

Ze stożkowatego lub kulistego pancerza jeżowców wyrastają igły, niekiedy bardzo długie i/lub grube. Po śmierci zwierzęcia igły z reguły nie zachowują się razem z pancerzem, ale oddzielnie. Pojedyncze igły są trudne do rozpoznania, gdyż mogą być pomylone z różnymi innymi skamieniałościami. Z reguły są one zachowane jako wydłużone, stożkowate kształty lub pustki w wapieniach jury i kredy.

Pancerze jeżowców są natomiast stosunkowo łatwe do rozpoznania, o ile tylko na ich powierzchni dostrzegalna jest ornamentacja w postaci wspomnianych już pięciu pasów, tak zwanych pasów ambulakralnych. Są to pozostałości układu wodnego znajdującego się w ciele szkarłupni, znajdującego swoje odzwierciedlenie na płytkach pancerzy jeżowców. Obecność pasów ambulakralnych pozwala na jednoznaczne przypisanie skamieniałości do typu szkarłupni, ale odróżnienie pancerza jeżowca od łodyg liliowców (również zaliczanych do szkarłupni) nie nastręcza już żadnego problemu.

Z czym można pomylić jeżowce?

Słabo zaznaczające się pasy ambulakralne oraz inne elementy ornamentacji pancerza mogą spowodować błędne przypisanie skamieniałości jeżowca do innej grupy zwierząt. Niekiedy są one mylnie zaliczane do małży, których muszle mogą mieć podobny kształt. Z reguły jednak na powierzchni muszli małży zaznacza się wyraźna ornamentacja w postaci rozchodzących się promieniście żeber lub koncentrycznych pierścieni przyrostowych, co pozwala na ich jednoznaczne odróżnienie od jeżowców.

Skamieniały pancerz jeżowca.

Skamieniały pancerz jeżowca. Widoczne liczne płytki tworzące szkielet zwierzęcia. Okaz ma 12 cm średnicy.

Słabo zachowane, pozbawione śladów ornamentacji pancerze jeżowców są czasami niepoprawnie rozpoznawane jako jaja gadów. Powoduje to ich kształt, często zbliżony do kulistego. Innym, częstszym błędem jest zwykłe przeoczenie skamieniałości pancerzy jeżowców, zwłaszcza gdy nie wyglądają one efektownie oraz nie odróżniają się wyglądem od otaczającej skały.

Gdzie można znaleźć jeżowce?

Skamieniałości jeżowców znajdowane są głównie w południowej Polsce, w strefie odsłonięć skał jurajskich i kredowych. Ładne okazy pochodzą niekiedy także ze skał przywleczonych do północnej Polski przez lądolód skandynawski.

  • Wyżyna Śląsko-Krakowska i obrzeżenie Gór Świętokrzyskich. To najważniejsze i największe w Polsce odsłonięcia skał jury – czyli miejsca, gdzie skały powstałe w tym okresie geologicznym są widoczne na powierzchni. Jeżowce znajdowane są zwłaszcza w wapieniach pochodzących z górnej jury, czyli sprzed około 160 milionów lat. Miejscami widoczne są także skały górnej kredy, liczące blisko 100 milionów lat. Znajdowane w nich jeżowce nie zawsze są efektowne, ale niekiedy występują w dużych nagromadzeniach. Dotyczy to zwłaszcza kuleczkowatych okazów z rodzaju Conulus.
  • Dolina środkowej Wisły, rejon na północny-wschód od Krakowa (okolice Miechowa), Roztocze. Odsłaniają się tam skały górnej kredy, liczące od 65 do 90 milionów lat. Światowy poziom morza był wówczas wysoki i niemal cały teren dzisiejszej Polski znajdował się pod wodami morza. W morzu tym powstawały wapienie oraz inne skały zbudowane z węglanu wapnia oraz krzemionki. Często znajdowane są w nich liczne skamieniałości, w tym między innymi jeżowce.
  • Na południe od Gór Świętokrzyskich. Oprócz skał kredy, w których również znajdowane są jeżowce, skamieniałości tej grupy zwierząt spotykane są też w osadach dużo młodszych, bo datowanych na miocen, czyli na kilkanaście milionów lat. Szczególnie wiele mioceńskich okazów pochodzi z okolic wsi Korytnica.
  • Opolszczyzna. Jeżowce znajdowane są tam w skałach kredy, liczących około 90 milionów lat.
  • Północna i centralna Polska. Pancerze jeżowców spotykane są niekiedy w osadach polodowcowych. Zostały one przyniesione z rejonów położonych dalej na północ przez plejstoceński lądolód, który dotarł na tereny naszego kraju ze Skandynawii. Jeżowce znajdowane są tam lokalnie, w niektórych rejonach stanowią dużą rzadkość.
Skamieniałość jeżowca z widocznymi pasami ambulakralnymi.

Skamieniałość jeżowca z widocznymi pasami ambulakralnymi.