Ślimaki zaliczane są do typu mięczaków, razem z głowonogami (do których należą/należały między innymi łodzikowate, amonitowate i pochewkowce z belemnitami oraz ośmio- i dziesięciornicami), małżami oraz kilkoma innymi mniej licznymi gromadami zwierząt. Pojawiły się już w kambrze, a więc ich skamieniałości można znaleźć zarówno w skałach paleozoiku, jak i mezozoiku oraz kenozoiku.
Jurajski ślimak z rodzaju Nerinea. Rys. Edyta Felcyn.
Zwierzęta te są pospolite i zasiedlają wszystkie środowiska, choć najwięcej gatunków żyje w morzach. Ślimaki wyróżniają się na tle innych mięczaków zwiniętym workiem trzewiowym (część ciała, która nie zachowuje się w zapisie kopalnym), często spiralnie skręconym i uniesionym ku górze. U większości gatunków jest on przykryty muszlą. Naśladuje ona kształt worka trzewiowego – stąd jej spiralny kształt. Muszle ślimaków posiadają wierzchołek (od którego rozpoczynał się ich wzrost) oraz znajdujący się po przeciwnej stronie otwór, czyli ujście.
Skamieniałości ślimaków
Skamieniałości ślimaków spotykane są najczęściej w skałach, które powstały w morzach i oceanach. Wprawdzie zwierzęta te zasiedlają wiele środowisk, jednak to właśnie organizmy żyjące w wodach morskich mają największą szansę na zachowanie się w zapisie kopalnym.
Na większości stanowisk bogatych w skamieniałości znajdowane są również szczątki ślimaków. W zapisie kopalnym zachowują się jedynie muszle tych zwierząt. Niekiedy, choć jest to sytuacja rzadka, znajdowane są one w miękkim osadzie, z których można je wypłukać. Skamieniałości ślimaków częściej zachowują się jednak w litej skale, gdzie niekiedy trudno je rozpoznać, mając do dyspozycji jedynie losowe przekroje przez ich muszle.
Skamieniałość ślimaka w wapieniu z okresu kredowego (czyli z czasów dinozaurów). Znalezisko z okolic Krakowa.
Z czym można pomylić skamieniałości ślimaków?
Muszle ślimaków mogą być zwinięte w różny sposób. Niekiedy mają one wieżyczkowaty (tak zwany trochospiralny) kształt. Wtedy najbardziej przypominają współczesne ślimaki ogrodowe lub morskie, znajdowane na plażach, i z reguły rozpoznawane są poprawnie.
Nieco bardziej mylące są muszle ślimaków zwinięte w jednej płaszczyźnie (planispiralne). Można je wówczas niepoprawnie oznaczyć jako należące do amonitowatych. Jeżeli zachowana jest jedynie ośródka (czyli wypełnienie) muszli, a nie sama skorupka, to w przypadku amonitowatych widoczne są linie przegrodowe, czyli zarysy przegród rozdzielających kolejne przegrody muszli głowonogów. Nie ma ich we wnętrzu skorupek ślimaków, stąd też w takiej sytuacji odróżnienie obu grup nie powinno sprawiać dużych trudności.
Gdy linia przegrodowa jest niewidoczna, a sposób skręcenia muszli nie wskazuje na żadną z grup, wówczas można jeszcze obejrzeć ornamentację skamieniałości, jeśli jest ona zachowana. Liczne, wyraźne żeberka prostopadłe do kierunku zwinięcia muszli wskazują na amonitowate.
Niektóre ślimaki mają nietypowy, nieregularny kształt. Wówczas mogą one zostać pomylone z wieloszczetami, które tworzą niekiedy podobne skorupki. I odwrotnie: niewielkie, zwinięte skorupki porastające skamieniałości małży oraz innych zwierząt morskich, przypominające wyglądem ślimaki, należą w rzeczywistości do wieloszczetów.
Skamieniałe muszle ślimaków z Maroka. Takie okazy spotykane są niekiedy na giełdach i stoiskach z pamiątkami.
Gdzie można znaleźć skamieniałości ślimaków?
Skamieniałości ślimaków znajdziemy między innymi w północnej i centralnej Polsce, w zasięgu zlodowaceń plejstoceńskich. Ślimaki z reguły znajdowane są w wapieniach syluru, choć można je napotkać także w skałach mezozoicznych. Z reguły dostrzegalne są tylko ich przekroje na powierzchni skały, co powoduje trudności z rozpoznaniem. Procesy wietrzenia w chłodnym, surowym klimacie doprowadziły jednak w niektórych przypadkach do częściowego wypreparowania muszli, nierzadko wieżyczkowato zwiniętych, co ułatwia ich rozpoznanie.
Duże okazy ślimaków znajdowane są także w Górach Świętokrzyskich, szczególnie w wapieniach dewonu okolic Kielc. Dalej na południe, w okolicach wsi Korytnica od wielu lat znajdowane były wypreparowane z ilastych skał muszle o wiele młodszych ślimaków, datowane na miocen. Ślimaki te należą do współczesnych rodzajów, a ponadto nie sprawiają wrażenia skamieniałości – jednak ich odbarwiona powierzchnia wskazuje na długi, liczący kilkanaście milionów lat, pobyt w osadzie.
Tak zwana fauna z Korytnicy (na południe od Gór Świętokrzyskich) składa się z wypreparowanych muszli ślimaków, małży, ramienionogów, a także skamieniałości innych zwierząt (w tym kolonii mszywiołów), które żyły w ciepłym morzu (Paratetydzie) znajdującym się na przedpolu Karpat kilkanaście milionów lat temu, w miocenie (a dokładniej: w badenie).
