Te szare, miękkie skały znajdowane są na niemal całym terytorium północnej i środkowej Polski. Choć pochodzą ze szwedzkiej wyspy Gotlandii, a także dna Morza Bałtyckiego – z pasa ciągnącego się w przybliżeniu równoleżnikowo pomiędzy Szwecją a Estonią – to trafiły na teren naszego kraju za sprawą zlodowaceń, które miały miejsce w epoce plejstoceńskiej. Lądolód wkraczający do dzisiejszej Polski przyniósł ze sobą ze Skandynawii olbrzymie ilości żwiru i głazów. Wiele z tych okazów to właśnie szare wapienie syluru.
Sylurski wapień ze skamieniałościami ramienionogów.
W skałach sylurskich zachowane są bardzo liczne skamieniałości morskich organizmów. Co więcej, z reguły są to szczątki zwierząt żyjących w morzach ciepłych i bardzo ciepłych. Stanowią one dowód na to, że teren Skandynawii (a także przylegającej do niej Polski) znajdował się wówczas pomiędzy zwrotnikiem a równikiem, czyli w niskich szerokościach geograficznych. Nasz kraj zajmował wtedy pozycję podobną do współczesnej północnej Australii. Znajdowaliśmy się więc wówczas na południowej półkuli!
Na załączonej mapie widoczny jest zarys współczesnej linii brzegowej Skandynawii oraz Morza Bałtyckiego. Na czerwono oznaczono miejsce, skąd pochodzą skały sylurskie znajdowane na terenie Polski. Zauważ, że cały obszar naszego kraju pokrywało wówczas morze, Europa (nazywana przez geologów Bałtyką) była o wiele mniejsza niż obecnie, a dodatkowo łączyła się właśnie z Ameryką Północną (Laurencją). Nie istniał wtedy Atlantyk.
Mapa paleogeograficzna Europy i części Ameryki Północnej w schyłku syluru (około 420 milionów lat temu). Oba kontynenty łączyły się wtedy w jeden wielki ląd nazywany przez geologów Eurameryką.
W ciepłym morzu żyły liczne organizmy budujące struktury przypominające współczesne rafy. Były to przede wszystkim gąbki i kolonijne koralowce. W głębszych miejscach liczne były ramienionogi – zwierzęta o dwuskorupowej muszli podobnej do muszli małży – a także liliowce: zwierzęta osiadłe posiadające długą łodygę oraz kielich z ramionami, łudząco podobne do roślin. Inne pospolite organizmy tych dawnych raf to trylobity, łodzikowce, a także ślimaki.
Rekonstrukcja płytkiego, ciepłego morza, które w sylurze znajdowało się w miejscu dzisiejszego Bałtyku. Widoczne zwierzęta żyjące na sylurskiej “rafie”: koralowce, gąbki, trylobity. Rys. Edyta Felcyn.
Skamieniałości w skałach syluru
Obecność tak bujnych morskich ekosystemów spowodowała, że sylurskie skały (wapienie) często przepełnione są skamieniałościami. Skamieniałości takie można znaleźć na terenie całej północnej i środkowej Polski. Wapienie sylurskie mają z reguły postać szarych, zaokrąglonych lub spłaszczonych kamieni, z reguły niewielkich. Duże, okrągłe fragmenty wapieni warto obejrzeć z bliska, nawilżając lekko wodą. Czasami uwidacznia się wówczas wewnętrzna struktura gąbek lub koralowców, a znalezisko okazuje się fragmentem skamieniałej rafy sprzed milionów lat!
Sylurskie wapienie są częste w wielu miejscach, do których dotarł lądolód plejstoceński. Są one także eksploatowane w żwirowniach, a zatem można je łatwo znaleźć w żwirze kupowanym w sklepach ogrodniczych (pod warunkiem, że pochodzi on z terenu Polski).
Tak wyglądają skamieniałości najczęściej spotykane w skałach syluru:
Ramienionogi
Skamieniałości ramienionogów w wapieniu sylurskim. Szerokość zdjęcia to około 4 cm (fot. Alicja Szarzyńska).
Muszle tych zwierząt są złożone z dwóch skorup. Mogą być one naturalnie wypreparowane i znajdowane luźno w żwirze. Odciski pojedynczych skorupek są z kolei częste w płaskich, szarych wapieniach. Niekiedy tworzą one w nich duże nagromadzenia.
Liliowce
Skamieniałe człony łodyg liliowców w wapieniu sylurskim. Każdy z okazów ma mniej niż centymetr średnicy.
Szczątki tych zwierząt przypominających na pierwszy rzut oka morskie rośliny rozpadają się po śmierci. Najczęściej znajdowane są okrągłe lub wielokątne człony łodyg. Z reguły są one pojedyncze, ale niekiedy dostrzegalne są dłuższe fragmenty łodyg. Czasami człony tworzą spore nagromadzenia
Skamieniałości te łatwo dostrzec na powierzchni skały, gdyż zachowane są w postaci połyskujących, różowych lub pomarańczowych kryształków kalcytu. Często w centrum członów łodyg widoczny jest okrągły lub wielokątny otwór.
Koralowce
Skamieniałość kolonii koralowców denkowych z syluru, znaleziona na terenie północnej Polski.
Znajdowane są pojedyncze kielichy koralowców, często wypreparowane w naturalny sposób, a także szkielety kolonii. W przypadku gatunków kolonijnych znajdowane są skały wypełnione licznymi okazami w kształcie rurek, rosnących luźno lub tworzących zwarty szkielet, pozbawiony wolnych przestrzeni pomiędzy poszczególnymi osobnikami.
Gąbki
Skamieniałość gąbki z grupy stromatoporoidów, pochodzącej z syluru i znalezionej na terenie północnej Polski (okolice Morąga).
Najczęściej znajdowane są skamieniałości kopułowatych lub płaskich gąbek z grupy stromatoporoidów. Charakteryzują się one obecnością licznych, gęsto rozmieszczonych (po kilka na 1 mm), płaskich lub wygiętych powierzchni, z dostrzegalnymi jedynie pod lupą mikroskopijnymi pręcikami łączącymi kolejne warstewki. Okazy tych gąbek są często pomijane przez poszukiwaczy, stąd też można pozyskać naprawdę olbrzymie znaleziska, o obwodzie kilkudziesięciu centymetrów.
Trylobity
Skamieniałości trylobitów znajdowane są w skałach ordowiku i syluru przyniesionych na teren północnej Polski przez plejstoceński lądolód.
Zwierzęta te pozostawiły po sobie trzyczęściowe pancerze, łatwe do rozpoznania. Większość skamieniałości to jednak tylko fragmentaryczne znaleziska. Najbardziej pospolite są uszkodzone fragmenty członów pancerza, które łatwo przeoczyć. Całe odwłoki trylobitów (czyli pygidia) znajdowane są w szarych wapieniach wielu ordowickiego i sylurskiego, niekiedy lekko zielonkawych, połyskujących lub pokrytych drobnym proszkiem tworzonym przez minerały ilaste. W sylurskich wapieniach ze szczątkami ramienionogów i liliowców częste są z kolei pojedyncze człony tułowia trylobitów. Zazwyczaj mają one barwę wyraźnie ciemniejszą niż pozostałe fragmenty okazu: brązową lub niemal czarną.
Łodzikowce
Fragmenty muszli łodzikowatych z ordowiku i syluru, znalezione w osadach polodowcowych północnej Polski.
Pamiątką po nich są szkielety w postaci prostych lub lekko zaokrąglonych muszli. Niekiedy dostrzegalna jest ornamentacja w postaci gęstych żeberek. Częstsze są znaleziska z zaznaczonymi przegrodami dzielącymi wnętrze muszli na osobne komory (te okazy to tak zwane ośródki wewnętrzne). Muszle łodzikowców znajdowane są zarówno luzem jako naturalnie wypreparowane skamieniałości, jak i tkwiące w wapieniach.
Wapienie sylurskie w zabytkach
Sylurskie wapienie z Gotlandii były w przeszłości sprowadzane do Polski i wykorzystywane jako materiał budowlany i dekoracyjny. Są one miękkie i mało odporne, a więc słabo nadają się na wykładziny posadzkowe. Częściej można więc spotkać nieoszlifowane okazy przywleczone do Polski przez lądolód, które wmurowano w fundamenty lub ściany budynków północnej Polski.
Takie fragmenty wapieni syluru wykorzystywane były jako materiał budowlany, także po oszlifowaniu. W okazie widoczne są liczne skamieniałości zwierząt tworzących 425 milionów lat temu strukturę podobną do rafy – głównie gąbek i koralowców.
Zbliżenie fragmentu tego samego okazu. Widoczne liczne skamieniałości koralowców, gąbek i innych zwierząt żyjących przed milionami lat na dnie ciepłego morza. Wypełniają one niemal całą objętość skały.
Wapienie z syluru Gotlandii szczególnie częste są w zabytkach Gdańska. Na wypolerowanych płytach dostrzegalne są liczne, owalne zarysy gąbek z grupy stromatoporoidów. Dzięki takim okazom możemy zobaczyć, jak wyglądała rafa, która 425 milionów lat temu znajdowała się w bezpośrednim sąsiedztwie dzisiejszej Polski.
