Zasoby Ziemi (bogactwa naturalne)

Zasoby (bogactwa) naturalne to wszystkie elementy środowiska naturalnego, które człowiek może pozyskać i użyć. Wszystkie materiały wykorzystywane przez ludzkość pochodzą bezpośrednio lub pośrednio z Ziemi.

Pojęciem zasobów naturalnych obejmujemy:

• materię nieożywioną – wszelkie substancje, w tym wodę, powietrze, minerały, skały, a także związki chemiczne i materiały wytwarzane przez organizmy żywe,
• materię ożywioną – świat organizmów żywych wykorzystywanych przez człowieka, w tym zwłaszcza rośliny uprawne i przemysłowe, a także zwierzęta hodowlane,
• energię – w tym promieniowanie słoneczne, energia wody i wiatru, a także energia geotermalna (pochodząca z wnętrza Ziemi).

Surowce mineralne

Klikając poniżej można na skróty przejść do stron poświęconym poszczególnym surowcom naturalnym z grupy surowców mineralnych, czyli minerałom i skałom pozyskiwanym i wykorzystywanym przez człowieka.

Podstawowy podział zasobów

Opracowano różne klasyfikacje bogactw naturalnych, ale najczęściej jako podstawowy przyjmuje się podział zasobów na dwie główne kategorie:

• zasoby odnawialne,
• zasoby nieodnawialne.

Zasoby odnawialne

Zasoby (surowce) odnawialne to substancje, których ubytki są uzupełniane w krótkim czasie, zazwyczaj miesięcy lub lat, a także oraz energia, która nie ulega wyczerpaniu.

Do tej grupy zaliczamy między innymi:

• energię Słońca, wody (w tym pływów) i wiatru,
• wodę,
• rośliny i zwierzęta.

Ciągła odbudowa zasobów odnawialnych nie oznacza, że możemy z nich korzystać bez wszelkich ograniczeń. Nadmierne pozyskiwanie wód podziemnych prowadzi do obniżenia ich zwierciadła i wyschnięcia cieków oraz studni. Eksploatacja biosfery może spowodować wymarcie gatunków kluczowych dla człowieka. Panele słoneczne nie mogą zająć całej powierzchni lądów.

Ze względu na ograniczenia w możliwości eksploatacji zasobów odnawialnych dzielone są one jeszcze na dwie kategorie:

• zasoby stałe (nie możemy ich wyczerpać, niezależnie od intensywności ich użycia – na przykład energia pływów morskich – ale nadal jesteśmy ograniczeni technicznymi możliwościami wykorzystania tych surowców),
• zasoby wyczerpywalne (ich eksploatacja może je pomniejszyć w sposób trwały – na przykład wody podziemne).

Zasoby nieodnawialne

Zasoby (surowce) nieodnawialne to substancje, których odtworzenie wymaga naturalnych procesów zachodzących w bardzo długim czasie (w porównaniu z życiem człowieka). Czas trwania tych procesów zazwyczaj liczony jest w tysiącach lub milionach lat. Niektóre z zasobów nieodnawialnych powstały dawno w przeszłości geologicznej i obecnie nie zachodzą procesy ich odnawiania (dotyczy to na przykład wstęgowych rud żelaza, tak zwanych BIF).

Biorąc pod uwagę perspektywę czasową, w której rozwijają się ludzkie cywilizacje, procesy odtwarzania zasobów nieodnawialnych są tak powolne, że nie rozszerzają w zauważalny sposób dostępnej nam puli surowców. Tylko odkrycie nieznanych jeszcze złóż, opracowanie nowych technologii ich eksploatacji, a także metod odzyskiwania (recyklingu) surowców może zwiększyć dostępność zasobów nieodnawialnych.

Do zasobów nieodnawialnych zaliczane są zwłaszcza niemal wszystkie surowce mineralne, czyli nieożywione, naturalne substancje pochodzenia nieorganicznego oraz organicznego; mają one różne stany skupienia, w tym stały (na przykład kruszce metali), ciekły (woda), a także gazowy (gaz ziemny).

Nadmierna eksploatacja zasobów odnawialnych może sprawić, że staną się one nieodnawialne. Tak dzieje się zwłaszcza w przypadku organizmów żywych, zwłaszcza zwierząt (wyginięcie gatunku sprawia, że staje się on zasobem nieodnawialnym, całkowicie wyczerpanym).

Szczegółowy podział zasobów

Poza podziałem z uwagi na dostępność (na odnawialne i nieodnawialne) zasoby klasyfikowane są również ze względu na ich zastosowanie (użyteczność). Najważniejsze grupy zasobów naturalnych to:

Wzrastające wykorzystanie zasobów Ziemi

W ostatnich latach (w drugiej połowie XX wieku, a zwłaszcza w początkach XXI wieku) zużycie zasobów naturalnych wzrastało szczególnie gwałtownie. Tylko częściowo miało to związek ze zwiększającą się liczbą ludności świata. Ważnym czynnikiem wydaje się być wzrost konsumpcji, zwłaszcza w krajach rozwiniętych, których ludność nie zwiększa się znacząco, a także duże inwestycje w infrastrukturę w krajach, które dołączają do grona rozwiniętych.

Co więcej, wbrew przewidywaniom wzrost gospodarczy wykazuje bliską korelację z wzrostem zużycia zasobów, co oznacza, że rozwój gospodarek odbywa się głównie kosztem zasobów naturalnych, w tym przede wszystkim nieodnawialnych. Stawia to pod znakiem zapytania przyszłość cywilizacji opartej na coraz większej eksploatacji zasobów naszej planety.

Wzrost użycia zasobów Ziemi obrazuje poniższa infografika, wykorzystująca dane pochodzące z raportu IRP Global Resources Outlook 2019: Natural Resources for the Future We Want.

Światowe wykorzystanie surowców naturalnych w latach 1970-2017.

Najważniejsze surowce mineralne: kluczowe, strategiczne oraz krytyczne

Każde państwo uzależnione jest od szerokiej palety surowców mineralnych – a więc zasobów pozyskiwanych głównie ze złóż kopalin – niezbędnych dla funkcjonowania jego gospodarki. Lista ta jest inna w zależności od kraju. Zawiera ona surowce określane w różny sposób – mianem głównych, wiodących, krytycznych, strategicznych oraz najważniejszych. Znaczenie tych terminów zmienia się w zależności od państwa.

W Polsce proponowana jest następująca klasyfikacja surowców istotnych dla gospodarki:

Surowce kluczowe to te, które mają podstawowe znaczenie dla gospodarki i muszą być dostępne w sposób trwały. Obejmują one zarówno surowce dostępne w kraju, jak i deficytowe.

Surowce strategiczne to surowce, które nie są pozyskiwane w wystarczających ilościach (co najmniej 90% zapotrzebowania) z krajowych źródeł lub ich dostępność jest zagrożona. Tutaj zalicza się również surowce niezbędne dla obronności i bezpieczeństwa narodowego oraz rozwoju innowacyjnych technologii.

Surowce krytyczne to te surowce, które są kluczowe lub strategiczne, a ich pozyskanie jest obarczone dużym ryzykiem, sprawia trudności, lub brakuje możliwości ich zastąpienia innymi surowcami. Przykładem mogą być surowce z listy surowców krytycznych dla UE, takie jak antymon, beryl, kobalt, fluoryt, gal, german, ind, magnez, niob, fosforyty, platynowce, metale z grupy ziem rzadkich, krzem i wolfram, a także bizmut, hafn, hel, skand, tantal oraz wanad. Tutaj można zaliczyć także te spośród surowców, które wprawdzie są dostępne, jednak trudne do pozyskania ze względu na uwarunkowania związane z planowaniem przestrzennym albo z powodu protestów społecznych.

Lista surowców kluczowych, strategicznych i krytycznych

Lista wszystkich trzech grup surowców jest zależna jest od aktualnej sytuacji rynkowej, a także od kierunków rozwoju gospodarki. Dla Polski proponowane są różne eksperckie listy. Mogą one zawierać następujące surowce:

Surowce kluczowe:

• Miedź (koncentraty, metal)
• Ołów (koncentraty, metal)
• Platynowce (PGM)
• Srebro
• Rudy żelaza i koncentraty
• Żelazostopy
• Dolomity przemysłowe
• Fosforyty i apatyty

Surowce strategiczne:

• Niob (metal, żelazoniob)
• Pierwiastki ziem rzadkich (metale i związki)
• Tellur
• Bursztyny
• Surowce energetyczne (gaz ziemny, ropa naftowa, węgiel brunatny, węgiel kamienny)
• Aluminium metaliczne
• Boksyty

Surowce krytyczne:

• Surowce niobu (metal, żelazoniob)
• Pierwiastki ziem rzadkich (metale i związki)
• Platynowce (PGM)
• Fosforyty i apatyty
• Surowce cynku (koncentraty, metal)
• Surowce germanu (metal, tlenki)
• Ind
• Surowce kobaltu (metal, tlenki)
• Krzem metaliczny
• Magnez metaliczny
• Surowce manganu (metal, tlenek)
• Bizmut metaliczny
• Bor metaliczny

Definicje grup surowców oraz ich listy zostały przygotowane na podstawie publikacji:

Radwanek-Bąk, B., Galos, K., & Nieć, M. (2018). Surowce kluczowe, strategiczne i krytyczne dla polskiej gospodarki. Przegląd Geologiczny, 66, 3, 153-159.