Liliowce

Grupa nietypowych zwierząt morskich zaliczanych (razem z jeżowcami i popularnymi rozgwiazdami) do typu szkarłupni. Żyją również współcześnie, jednak o wiele częstsze były w minionych okresach geologicznych, zwłaszcza w erze paleozoicznej.

Zwierzęta te prowadzą osiadły lub wolny tryb życia, przy czym gatunki przytwierdzające się do dna lub znajdujących się na nim przedmiotów mają z reguły większe rozmiary. Ciało liliowców składa się z kielicha, w którego wklęsłej części znajduje się otwór gębowy, otoczony wieńcem pięciu ramion, z reguły rozgałęziających się i wyposażonych w piórkowate wyrostki. Formy wolno żyjące wykorzystują ramiona do poruszania się. Wszystkim liliowcom ułatwiają one natomiast zdobywanie pokarmu. Zwierzęta te żywią się drobnymi organizmami morskimi unoszącymi się w wodzie, które trafiają do bruzd znajdujących się na ramionach i przesuwane są wzdłuż nich do otworu gębowego.

Z dolnej części kielicha liliowców wyrasta łodyżka. U gatunków pływających może być ona silnie skrócona. Liliowce osiadłe mają natomiast łodygi znacznie dłuższe, niekiedy nawet ponadmetrowe, wyposażone w wąsy znajdujące się w dolnej części, służące do przyczepiania się do podłoża.

Większość współczesnych liliowców unosi się swobodnie w wodzie morskiej. W przeszłości geologicznej zdecydowanie dominowały jednak rodzaje i gatunki prowadzące osiadły tryb życia, przytwierdzające się do dna morskiego, muszli lub szczątków innych zwierząt. Kształtem przypominały one rośliny. Na długiej, elastycznej łodydze tkwił kielich zbudowany z wielu płytek, otoczony wieńcem ramion, tworzącym tak zwaną koronę. Rosły często w grupach, tworząc podmorskie „zarośla”.

Skamieniałości

Mimo tych wszystkich cech upodabniających je do roślin, liliowce są w rzeczywistości zwierzętami. Po śmierci ich szkielet, składający się z wielu drobnych elementów, rozpada się z reguły na fragmenty. Całe łodygi i kielichy zachowują się niezmiernie rzadko. W Polsce takie znaleziska pochodzą głównie ze skał triasowych, które znajdują się na powierzchni między innymi w rejonie Opolszczyzny. Kielichy liliowców można rozpoznać po ich pięciopromiennej symetrii (charakterystycznej dla wielu szkarłupni – taką samą symetrię wykazują rozgwiazdy), kształcie przypominającym często kwiat tulipana, a niekiedy dzięki widocznym u jego nasady pozostałościom łodygi. W bardzo sprzyjających okolicznościach zachowane są również szczątki ramion wyrastających z kielicha.

Najczęściej zachowującymi się pozostałościami kopalnych liliowców są człony ich łodyg, czyli tak zwane kolumnalia, nazywane niekiedy trochitami. Z reguły rozsypują się one po śmierci zwierzęcia. Są one częstymi skamieniałościami, ponieważ jeden osobnik może stać się źródłem setek elementów szkieletowych. Czasami zachowaniu w zapisie kopalnym ulega kilka połączonych ze sobą kolumnaliów.

Człony łodyg liliowców z reguły mają przekrój zbliżony do okrągłego, niekiedy pięciokątny lub przypominający kwiat o pięciu płatkach. Na krawędziach może być widoczna ornamentacja. W centralnej części członu często znajduje się otwór, tak zwany lumen, w którym znajdowała się tkanka nerwowa.

Fragmenty łodyg liliowców z reguły zachowane są w postaci kryształów minerału kalcytu (czyli węglanu wapnia) o zróżnicowanej barwie, od białej, przez kremową i pomarańczową, aż po różową. Kolumnalia tkwiące w skale można dzięki temu rozpoznać stosunkowo łatwo, gdyż odróżniają się one na tle skalnym swoim krystalicznym połyskiem.

Z czym można pomylić liliowce?

Połączone ze sobą człony liliowców, tkwiące w skale, są niekiedy mylone ze skamieniałościami łodzikowatych. Krawędzie kolejnych kolumnaliów przypominają bowiem przegrody znajdujące się w muszli głowonogów. Jeśli trudne do zidentyfikowania szczątki zachowane są w całości w postaci krystalicznego kalcytu, wówczas należą one najprawdopodobniej do liliowców, nie do łodzikowatych.

Okrągłe, lekko pomarańczowe szczątki, z widocznym kanałem osiowym, to pojedyncze człony łodyg liliowców. W taki sposób pozostałości tych zwierząt są często zachowane w ordowickich i sylurskich wapieniach przyniesionych do Polski przez lądolód skandynawski.

Inną grupą morskich zwierząt, które pozostawiły skamieniałości podobne do fragmentów łodyg liliowców, były tentakulity. Żyły one w sylurze i dewonie. Pozostawiły po sobie wydłużone, trójkątne muszle z widoczną wyraźną wewnętrzną segmentacją. Nie są one jednak zachowane w postaci kryształów kalcytu, a we wnętrzach muszli nie znajdziemy śladów centralnego otworu – lumenu.

Pojedyncze człony liliowców są z reguły łatwe do rozpoznania, nawet jeśli tkwią częściowo w skale. Pomocny jest ich okrągły kształt, istnienie centralnie położonego otworu, a także obecność krystalicznego kalcytu. Problem stanowi więc nie tyle możliwość pomylenia członów liliowców ze szczątkami innych grup zwierząt, ile ryzyko ich przeoczenia. Kolumnalia liliowców zazwyczaj mają tylko kilka milimetrów średnicy, co powoduje, że są one niekiedy trudne do dostrzeżenia dla początkującego poszukiwacza skamieniałości.

Gdzie można znaleźć liliowce?

Pierwsze zwierzęta należące do tej grupy pojawiły się blisko 500 milionów lat temu, czyli w ordowiku. Można je więc znaleźć w wielu skałach węglanowych (wapieniach), które powstały na dnie mórz zalewających teren dzisiejszej Polski w odległej przeszłości geologicznej.

Skamieniałości liliowców można znaleźć między innymi w następujących miejscach:

• Na Opolszczyźnie i w rejonie Górnego Śląska. W wapieniach środkowego triasu (tak zwanym „wapieniu muszlowym”) bardzo często znajdowane są zarówno pojedyncze człony liliowców, jak i znaleziska całych łodyg, a nawet kielichów oraz ramion. To ze skał triasowych pochodzą jedne z najpiękniejszych europejskich skamieniałości liliowców. Człony liliowców występują często tak licznie, że tworzą one tak zwane wapienie krynoidowe, czyli skały zbudowane w dużej mierze ze szczątków liliowców. Ich nazwa pochodzi od łacińskiej nazwy gromady liliowców (Crinoidea).
• Góry Świętokrzyskie. W obrzeżeniu tych gór w wielu miejscach odsłaniają się skały środkowego triasu. Podobnie jak na Opolszczyźnie, także i tutaj w wapieniach można znaleźć liczne skamieniałości liliowców. Są one stosunkowo częste również w w centralnej części Gór Świętokrzyskich, w tak zwanym trzonie paleozoicznym. Skamieniałości liliowców – głównie pojedyncze kolumnalia oraz fragmenty łodyg – często występują zwłaszcza w skałach dewonu. Niekiedy są one w naturalny sposób wypreparowane z otaczającego je osadu (skał ilastych) i mogą być zbierane na polach.
• Północna i środkowa Polska. Szczątki liliowców znajdowane są w wapieniach pochodzących ze Skandynawii, Estonii i z dna Morza Bałtyckiego, przyniesionych na teren naszego kraju w lodzie lodowcowym, podczas zlodowaceń skandynawskich. Skamieniałości te nie wyglądają efektownie i można je łatwo przeoczyć. Są to bowiem z reguły pojedyncze człony łodyg, zachowane w litej skale, głównie w wapieniach. Wiele z tych skamieniałości ma około 420 milionów lat (okres sylurski) i pochodzi z wyspy Gotlandii (Szwecja). Teren ten znajdował się wówczas pod wodami płytkiego, ciepłego morza, na dnie którego rosły koralowce, tworząc budowle przypominające współczesne rafy. Burzliwe wody tego morza powodowały niszczenie łodyg liliowców po śmierci tych zwierząt, stąd też w skałach znajdują się tylko pojedyncze człony, często tworzące połyskujące kryształy kalcytu na matowym tle wapienia.
• Tatry i Pieniny. Tak zwane wapienie krynoidowe, zbudowane głównie ze skamieniałych członów łodyg liliowców, występują też licznie na terenie Tatr i Pienin, zwłaszcza w skałach jurajskich. Odsłonięcia tych skał – czyli miejsca, gdzie są one widoczne na powierzchni – w wielu miejscach znajdują się jednak na terenach podlegających ochronie, a zatem zbieranie okazów nie jest tam dozwolone.

Zachowane szczątki liliowców sprzed milionów lat są też bardzo liczne poza Polską. Na giełdach minerałów i skamieniałości można zobaczyć piękne okazy całych łodyg i kielichów, pochodzące między innymi z Maroka, ze skał datowanych na sylur.