Zaznacz stronę

Małżoraczki

Zwierzęta morskie i słodkowodne, należące do stawonogów – tak jak trylobity – ale w odróżnieniu od nich żyjące do dzisiaj. Ich ciało jest bardzo niewielkie (z reguły nie przekracza kilku milimetrów długości) i okryte pancerzykiem nazywanym karapaksem. W odróżnieniu od szkieletu zewnętrznego trylobitów nie wykazuje on segmentacji. Karapaks może być gładki lub ornamentowany. Dostrzeżenie szczegółów jego urzeźbienia wymaga już jednak skorzystania ze szkła powiększającego.

Skamieniałości małżoraczków

Małżoraczki zaliczane są z reguły do mikroskamieniałości, czyli znalezisk paleontologicznych, które badane są pod lupą lub mikroskopem. Wiele skamieniałości tych zwierząt można jednak dostrzec gołym okiem.

Pancerzyki małżoraczków z reguły mają nie więcej niż 2-3 milimetry długości, jednak w skałach sylurskich znajdowane są także większe okazy, o długości ponad centymetra. Karapaks może być gładki lub ornamentowany. Niekiedy odróżnia się na tle skały swoją ciemniejszą barwą. Gładkie pancerzyki nie wyglądają jak skamieniałości. W razie wątpliwości pomocą służy kształt. Pancerze małżoraczków są owalne, ale jedna z dłuższych krawędzi z reguły jest prosta. Niekiedy dostrzegalny jest też niewielki guzek na karapaksie (ślad po oku).

Pancerzyk małżoraczka zbudowany jest z dwóch skorupek. Niekiedy udaje się dostrzec krawędź pomiędzy nimi. W większości przypadków na powierzchni skały widoczna jest jednak pojedyncza skorupka, a druga pozostaje ukryta. Czasami podczas rozbijania wapienia zawierającego skamieniałości małżoraczków karapaksy wypadają i można je obejrzeć dokładnie pod mikroskopem.

Skamieniałe małżoraczki i ramienionogi w wapieniu z okresu sylurskiego, znalezionym w okolicach Poznania.

Skamieniałe małżoraczki i ramienionogi w wapieniu z okresu sylurskiego, znalezionym w okolicach Poznania. Okazy takie jak ten zostały przyniesione przez lądolód plejstoceński z okolic dzisiejszej wyspy Gotlandii. Strzałkami wskazano niektóre karapaksy małżoraczków. Pokruszone fragmenty skamieniałych muszli należą do ramienionogów.

Charakterystyczną cechą skamieniałości małżoraczków są różnice pomiędzy karapaksami samców oraz samic. Można je zaobserwować zwłaszcza w przypadku okazów znajdowanych w osadach pochodzenia polodowcowego (pamiątce po zlodowaceniach plejstoceńskich Polski). Samice niektórych gatunków o ornamentowanych skorupkach posiadają wyraźną wypukłość zlokalizowaną w pobliżu zaokrąglonego krańca skorupki i wystającą poza jej krawędź. Powierzchnia tej wypukłości, liczącej nie więcej niż milimetr szerokości, usiana jest brodawkami. Skorupki te należały zazwyczaj do samic małżoraczków. Jeżeli znaleziona skorupka jest ornamentowana, a na jej powierzchni widoczne są dwie lub trzy wypukłości z brodawkami, z których żadna nie wystaje poza krawędź karapaksu, to przypuszczalnie mamy do czynienia ze skamieniałością samca. Taki sposób rozpoznawania płci małżoraczków jest bardzo uproszczony i nie zawsze się sprawdza, ale stanowi ciekawy przykład badania dymorfizmu płciowego zwierząt sprzed milionów lat.

Małżoraczki w sylurskim narzutniaku z północnej Polski.

Małżoraczki w sylurskim narzutniaku (skale przywleczonej przez lądolód plejstoceński) z północnej Polski. Strzałkami oznaczone zostały brązowe plamki – skamieniałe karapaksy małżoraczków. Poza tym widoczne są muszle ramienionogów (rodzaj Protochonetes lub podobny).

Z czym można pomylić małżoraczki?

Małżoraczki są jednymi z najczęściej znajdowanych skamieniałości. Czasami tworzą w skałach nagromadzenia, przypominając nieco ziarenka piasku. Na pierwszy rzut oka nie wyglądają jak szczątki zwierząt. Główny problem polega więc na tym, by dostrzec małżoraczka. Po zauważeniu skorupek pomylenie ich ze skamieniałościami pozostałych grup zwierząt i roślin jest trudne. Inne znaleziska przypominające małżoraczki są na tyle rzadkie, że nie warto zaprzątać sobie nimi głowy. Podczas moich warsztatów paleontologicznych nie spotkałem się z sytuacją, by po obejrzeniu kilku okazów karapaksów były one później niepoprawnie rozpoznawane.

Gdzie można znaleźć skamieniałości małżoraczków?

Małżoraczki są szczególnie liczne w północnej i środkowej Polsce, w zasięgu zlodowaceń skandynawskich. Ich skamieniałości znajdują się w szarych wapieniach zawierających również szczątki ramienionogów, liliowców, łodzikowatych oraz trylobitów. Skały te pochodzą z reguły z okresu sylurskiego i liczą sobie ponad 400 milionów lat. Karapaksy małżoraczków są w nich szczególnie dobrze widoczne, ponieważ odróżniają się na tle skalnym swoją kontrastową, brązową lub niemal czarną barwą. Częste są znaleziska silnie ornamentowanych okazów.

Skamieniałości małżoraczków powszechnie występują również w południowej Polsce, w skałach trzech er geologicznych – paleozoiku, mezozoiku oraz kenozoiku. Najczęstsze są okazy, które żyły w morzu, jednak nie brakuje też znalezisk pochodzących z osadów lądowych, na przykład ze skał okresu triasowego na Opolszczyźnie. Małżoraczki morskie ze skał ery paleozoicznej opisano z terenu Gór Świętokrzyskich, z ery mezozoicznej – z obszaru Opolszczyzny, Gór Świętokrzyskich, Wyżyny Śląskiej, Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej oraz fliszowych Karpat. Małżoraczki z miocenu (era kenozoiczna) pochodzą ze stanowisk położonych na północny-wschód od Krakowa.