Zaznacz stronę

Chryzopraz

To prawdopodobnie najsławniejszy polski kamień szlachetny.

Chryzopraz to zabarwiony na zielono chalcedon (minerał, skrytokrystaliczny dwutlenek krzemu, czyli krzemionka) lub opal (mineraloid, bezpostaciowa krzemionka). Chemicznie jest on zatem skrytokrystaliczną lub bezpostaciową krzemionką, zazwyczaj przeświecającą.

Chryzopraz najczęściej pojawia się w postaci żył w skałach serpentynitowych, a więc występuje w pobliżu nefrytu. Jego zielone zabarwienie (od którego pochodzi zresztą nazwa, oznaczająca po grecku „zielone złoto”) pochodzi od domieszki uwodnionego krzemianu niklu. To dlatego chryzoprazy można znaleźć w rejonie dawnej eksploatacji dolnośląskich rud niklu. Niektóre odmiany tego kamienia są lekko niebieskawe (rzadko), natomiast intensywnie zielona odmiana bywa nazywana „chryzoprazem szmaragdowym”. Stopień przezroczystości jest różny – znane są odmiany przezroczyste, zmętniałe, słabo przeświecające.

Chryzopraz był na przestrzeni wieków cenionym kamieniem szlachetnym, jednak szczyt jego popularności w Europie przypadał na XIX wiek. Był to czas krótko po odkryciu największych wówczas na świecie złóż chryzoprazu, znajdujących się na terenie Dolnego Śląska, w rejonie Ząbkowic Śląskich, Braszowic, Grochowa, Koźmic, Tomic, Szklar oraz Wir. Okazy stąd pochodzące utrzymały monopol na skalę światową aż do lat 60-tych XX wieku (czyli przez 200 lat!), do momentu odkrycia złóż w środkowej Australii (Marlbrough Creek). Wcześniej jedynym konkurentem dolnośląskiego kamienia były sztucznie barwione chalcedony oraz kwarce. W XIX wieku chryzoprazy z rejonu Ząbkowic Śląskich ceniono w Anglii na równi z diamentami.

Inne stanowiska tej rzadkiej odmiany minerału chalcedonu są znane z Rosji (Ural) oraz USA (stany Kalifornia oraz Oregon). Nie mogą one jednak konkurować z okazami z Polski oraz Australii.

Złóż chryzoprazu szukano na Dolnym Śląsku już w XV wieku, ale przez pierwsze 300 lat znajdowano jedynie luźne okruchy, nie znano natomiast wystąpień pierwotnych, to znaczy skał, w których on powstawał. Pierwszą dużą żyłę chryzoprazu w skale serpentynitowej znaleziono w 1740 roku w Koźmicach koło Ząbkowic Śląskich.

Dolnośląskie złoża chryzoprazu powstały w wyniku chemicznego wietrzenia (czyli rozkładu skały pierwotnej wskutek reakcji chemicznych związanych z procesami zachodzącymi w pobliżu powierzchni Ziemi). Rozkład serpentynitu doprowadził do powstania zwietrzeliny z wydzielonymi wyraźnymi strefami. Od powierzchni serpentynitu widoczne są czerwone, zielone i szare strefy zwietrzeliny, przy czym dla poszukiwania chalcedonu i opalu najważniejsza jest strefa zielona, wzbogacona w nikiel, a także chrom, stosunkowo uboga w żelazo. Ta partia zwietrzeliny zawiera krzemionkę usuniętą z minerałów ulegających wietrzeniu, tworzącą żyły chalcedonu i opalu, w tym też zabarwionego na zielono – czyli chryzoprazu. Żyły te przecinają wszystkie strefy zwietrzeliny, gromadząc się najchętniej tam, gdzie skała jest spękana na skutek zaburzeń tektonicznych.

Chryzopraz ze Szklar (Dolny Śląsk).

Chryzopraz ze Szklar (Dolny Śląsk). Kolekcja Lecha Darskiego, Wikimedia Commons.

Stanowiska dolnośląskich chryzoprazów

  • Młyńska Góra we wsi Koźmice koło Ząbkowic Śląskich – żyła chryzoprazu w serpentynicie, odkryta w 1740 roku, zapoczątkowała chryzoprazową gorączkę – okolice Ząbkowic Śląskich stały się potem światowym centrum wydobycia tego kamienia,
  • najsławniejsze złoże z kopalni rudy niklu Marta w Szklarach koło Ząbkowic Śląskich – do połowy dwudziestego wieku region Szklar największym w świecie regionem eksploatacji chryzoprazu; dopiero w 1960 roku odkryto w Australii chryzoprazy o porównywalnej jakości,
  • na Szklanej Górze koło Szklar – wydobycie prowadzono w XIX wieku,
  • Koźmice, Tomice, Braszowice, Grochów (Góra Grochowiec, okazy z XIX wieku), a także w kopalni magnezytu Wiry w Wirach.

Wszystkie te wystąpienia chryzoprazów są związane z serpentynitami. Chryzopraz często towarzyszy krzemianowym rudom niklu, jednak same złoża niklu odkryto dopiero w końcu XIX wieku, dużo później niż chryzoprazy.