Polska 375 milionów lat temu (dewon)
Polska w przeszłości geologicznejPłytkie, gorące morze strefy zwrotnikowej i podrównikowej
375 milionów lat temu, w dewonie, większość terytorium dzisiejszej Polski pokryta była wodami ciepłych mórz. Poza obszarem Sudetów morze to było płytkie, jego głębokość w wielu miejscach nie przekraczała kilkunastu metrów. W takich warunkach świetnie rozwijały się organizmy osiadłe, takie jak koralowce, tworzące budowle przypominające nieco dzisiejszą rafę barierową u wybrzeży Australii.
W gorącym morzu dewońskim rosły liczne koralowce i gąbki, tworzące struktury podobne do
dzisiejszych raf koralowych (rys. Edyta Felcyn).
Gałązkowe koralowce z grupy denkowców
Inni przedstawiciele dewońskich koralowców – denkowce (Tabulata). Były to zwierzęta żyjące wyłącznie w koloniach. Szkielety tych kolonii miały niekiedy fantazyjne, drzewiaste kształty. Na rysunku rodzaj Thamnopora.
Masywne kolonie koralowców Tabulata (denkowców)
Jeszcze jeden przedstawiciel dewońskich koralowców – rodzaj Alveolites należący do grupy denkowców (Tabulata). Tworzył on masywne kolonie płożące się po dnie płytkiego morza.
Liliowce
Choć przypominają rośliny, liliowce są jednak zwierzętami prowadzącymi osiadły tryb życia na dnach mórz. Dzisiaj rzadkie, w dewonie występowały powszechnie, tworząc łąki i zarośla w wodach morskich zalewających wówczas terytorium dzisiejszej Polski.
Stromatoporoidy
Wymarła grupa gąbek, powszechnych w dewonie. Żyły na dnach płytkich mórz, dorastając do znacznych wielkości – nawet kilku i kilkunastu metrów średnicy! Najwięksi reprezentanci stromatoporoidów żyli prawdopodobnie co najmniej kilkaset lat. Gąbki te preferowały wody o głębokości od dwóch do kilkunastu metrów.
Ramienionogi
Ramienionogi to żyjące do dziś zwierzęta morskie posiadające muszlę podobną do muszli małży. W dewonie osiągnęły szczyt swojego rozwoju, występując bardzo licznie na dnach mórz. Na rysunku przedstawiciele rodzaju Desquamatia.
Płytka laguna
W miejscach, gdzie morze dewońskie było skrajnie płytkie – jego głębokość nie osiągała metra – rosły łąki amfiporowe. Tworzyły je wymarłe gąbki o gałązkowych i drzewiastych szkieletach, tak zwane amfipory (rodzaj Amphipora). Ich skamieniałości są bardzo liczne w dewońskich wapieniach.
Tak wyglądało bardzo płytkie morze dewońskie, o głębokości mniejszej niż 1 metr. Pionowe gałązki to amfipory, a kopulaste kształty – masywne gąbki z wymarłej grupy stromatoporoidów. Widoczne są również ślimaki oraz muszle małży i podobnych do nich ramienionogów. Rys. Edyta Felcyn.
Świat w dewonie
Tak wyglądał świat 385 milionów lat temu. Dzisiejsza Europa wschodnia i północna (z dużym fragmentem Polski) była częścią kontynentu Eurameryka. Znajdował się on na półkuli południowej i przemieszczał się powoli w kierunku równika. Zachodnia i południowa część Europy jeszcze nie istniały, stąd też teren Polski znajdował się na peryferiach kontynentu Eurameryka i zalany był wodami płytkiego, ciepłego morza szelfowego.
Skamieniałości zwierząt z dewońskiego morza
Zdjęcie wypolerowanej płytki wapienia, który powstał w dewońskim morzu w okolicach dzisiejszych Kielc (tak zwany wapień z Bolechowic). U dołu po prawej stronie widoczny szkielet dużej gąbki z grupy stromatoporoidów. Biały kształt pośrodku to przekrój przez muszlę małża z rodzaju Megalodon. W górnej części widoczne liczne przekroje przez drobne gąbki gałązkowe, czyli amfipory (z ciemną plamką – kanałem osiowym – pośrodku). Pasek skali: 1 cm.
Inne zdjęcie tego samego wapienia z Bolechowic koło Kielc. U dołu widoczne skamieniałości amfipor, a w górnej części fotografii – przekroje przez dwie gałązki koralowców z grupy denkowców, porośniętych dookoła przez stromatoporoidy.
Inna płytka ozdobnego wapienia dewońskiego z południowej Polski (okolice Krakowa). Jest to tak zwany wapień z Dębnika. Skała ta powstała w ciepłym i bardzo płytkim morzu dewońskim, którego głębokość wynosiła czasami kilkanaście lub kilkadziesiąt centymetrów. W górnej części zdjęcia widoczny masywny szkielet gąbki z grupy stromatoporoidów. W dolnej części widoczne poprzeczne przekroje drobnych gąbek gałązkowych, czyli tak zwanych amfipor.
Wapienie te były przez stulecia cenionym kamieniem ozdobnym; stąd też można je oglądać (a w nich skamieniałości zwierząt z dewońskiego morza) między innymi w katedrze na Wawelu.
Ramienionogi
Muszle ramienionogów są jednymi z najczęściej spotykanych skamieniałości dewonu. Żyły one w morzach, bardzo często współwystępując z koralowcami i gąbkami. Preferowały wody spokojne, nieco głębsze od tych, w których żyły gąbki z grupy stromatoporoidów.
Ramienionogi żyją do dziś, lecz współcześnie stanowią dużą rzadkość. Ich miejsce zajęły małże – podobne do ramienionogów, ale należące do odrębnej grupy mięczaków.
