Zaznacz stronę

Gąbki

Gąbki są zwierzętami wodnymi, przeważnie żyjącymi w morzach. Larwy tych zwierząt z reguły pływają, natomiast postaci dojrzałe z reguły prowadzą osiadły tryb życia, przyczepione do dna lub przedmiotów znajdujących się pod wodą. Odżywiają się drobnymi cząstkami pokarmowymi unoszącymi się w wodzie (są więc tak zwanymi filtratorami), a ich ciała mają zróżnicowany kształt, niekiedy przypominający kielich, komin lub kopułę, a równie często nieregularny.

Gąbki to jedne z najstarszych zwierząt. Najstarsze niewątpliwe skamieniałości gąbek mają ponad pół miliarda lat, ale prawdopodobnie grupa ta pojawiła się dużo wcześniej, ponad 600 milionów lat temu. O długiej historii świadczy również prosta budowa tych zwierząt. Gąbki nie posiadają tkanek, narządów oraz układów. Stanowią one właściwie agregaty komórek spełniających różne funkcje i wykazujących sporą samodzielność fizjologiczną. Prostota budowy ma swoją istotną zaletę, umożliwiając regenerację uszkodzonych fragmentów ciała zwierzęcia. Brak wykształconych narządów i zdolności do poruszania się sprawił, że przez stulecia gąbki zaliczane były do roślin.

Ciało gąbki przebite jest wieloma porami, przez które wpływa woda. Trafia ona do wewnętrznej komory lub komór. Tam zwierzę odzyskuje cząstki odżywcze, natomiast woda wyrzucana jest na zewnątrz przez duży otwór noszący nazwę oskulum. Znajduje się on w górnej części ciała gąbki.

Gąbki Cnemidiastrum i Craticularia (jura). Rys. Edyta Felcyn.

Jurajskie gąbki z rodzajów Cnemidiastrum (po prawej) oraz Craticularia. Otwory widoczne w górnej części ciała zwierzęcia to oskulum. Rys. Edyta Felcyn.

Odżywianie się poprzez filtrację pokarmu i związana z tym obecność wielu otworów i kanałów powoduje, że ciało gąbki jest silnie porowate, a na jego zewnętrznej stronie widoczne są liczne pory, niekiedy uporządkowane, w innych przypadkach rozmieszczone chaotycznie. Z zewnątrz często widoczny jest też otwór wyrzutowy wody, czyli oskulum, choć nie występuje ono we wszystkich grupach zwierząt należących do gąbek.

Rekonstrukcja jurajskiej gąbki z rodzaju Cnemidiastrum (rys. Jakub Kowalski).

Rekonstrukcja jurajskiej gąbki z rodzaju Cnemidiastrum (rys. Jakub Kowalski).

Skamieniałości gąbek

Gąbki wytwarzają szkielet składający się z wielu drobnych elementów (widocznych pod mikroskopem), tak zwanych igieł. Po śmierci zwierzęcia może on:

  • ulec rozpadowi; w skałach zachowują się wówczas niekiedy wyłącznie pojedyncze igły lub po gąbce nie zostaje żaden ślad,
  • lub szkielet zachowuje się w całości; taka mumia gąbki zachowuje kształt zwierzęcia i niekiedy może ona zostać wypreparowana z otaczającej ją skały.

Igły niektórych grup gąbek nie zachowują się w zapisie kopalnym. W wielu przypadkach mogą one ulegać całkowitemu rozpuszczeniu w wodzie morskiej. Często dzieje się tak z igłami zbudowanymi z dwutlenku krzemu (krzemionka). Krzemionka trafia wówczas do roztworu, a w sprzyjających okolicznościach wytrąca się w postaci krzemieni.

Gąbki prawdopodobnie pojawiły się w proterozoiku, a często spotykane są już w skałach najwcześniejszego paleozoiku, czyli w kambrze.

Jak rozpoznać gąbki?

Ta bardzo zróżnicowana grupa zwierząt jest dzielona na kilka gromad. Systematyka i stopień ich wzajemnego pokrewieństwa kryją jeszcze wiele znaków zapytania.

Z punktu widzenia polskiego poszukiwacza skamieniałości najwygodniej jest jednak rozdzielić typ gąbek na dwie odmiany morfologiczne, wyraźnie różniące się, stosunkowo łatwe do rozpoznania, a przy tym licznie występujące w skałach na terenie Polski.

Te dwie odmiany morfologiczne to:

  • gąbki należące do grup żyjących do dziś; do tej kategorii można zaliczyć niemal wszystkie gąbki znajdowane w skałach mezozoicznych i kenozoicznych,
  • gąbki należące do wymarłej podgromady stromatoporoidów; są one znajdowane w skałach paleozoicznych, od ordowiku po dewon, a w Polsce – w skałach syluru i dewonu.

Oprócz tych dwóch grup z gąbkami spokrewnione były także prawdopodobnie archeocjaty. Są one często spotykane w skałach kambru, jednak w Polsce stanowią one rzadkość. Ich relacja do gąbek i stopień pokrewieństwa nie został ustalony, dlatego też w tym opisie zostaną one pominięte.

Gąbki znajdowane w skałach mezozoicznych

Gąbki te zachowują się z reguły w całości, choć często znajdują się w skałach, a na zewnątrz widoczne są tylko fragmentaryczne zarysy ich szkieletów. Zlokalizowanie takich gąbek w obrębie skały może powodować trudności, zwłaszcza że w tych samych skałach często występują również o wiele łatwiejsze do rozpoznania muszle amonitów oraz ramienionogów.

Przekrój przez ścianę mezozoicznej gąbki widocznej na wypolerowanej powierzchni wapienia jurajskiego. W skale gąbki z reguły są trudniej dostrzegalne.

Gąbka w jurajskim wapieniu.

Okrągłe i owalne kształty z widoczną perforacją w ścianach, często spotykane w jasnych wapieniach jurajskich, to skamieniałości gąbek.

Niekiedy możliwe jest znalezienie w rumoszu zalegającym pod skałkami lub w nieczynnych kamieniołomach wypreparowanych szkieletów gąbek lub ich fragmentów. Na ich zewnętrznej stronie często widoczne są wówczas pory. Mogą mieć one prostokątny lub robaczkowy zarys i być regularnie rozmieszczone. Jednak często znajdowane są również gąbki o chaotycznym układzie owalnych lub nieregularnych porów.

W górnej części, zazwyczaj szerszej, można niekiedy zobaczyć zarys oskulum. Jest to zazwyczaj duży otwór, o owalnym zarysie, otoczony grubymi ścianami, poprzebijanymi licznymi porami.

Gąbki takie można znaleźć nie tylko w mezozoiku. Występują one także w skałach paleozoicznych, w przypadku Polski – często w osadach dewonu. To jednak w skałach jury i kredy, a więc dwóch okresów mezozoiku, są one najczęstsze, dlatego dla uproszczenia zostały one opisane w rozdziale poświęconym gąbkom mezozoicznym.

Stromatoporoidy

Wymarła grupa gąbek, które żyły w ordowiku, sylurze i w dewonie. W odróżnieniu od typowych gąbek nie posiadały one dużego otworu wyrzutowego, a ich kształt zbliżony był niemal zawsze do kopuły lub niemal całkowicie płaski.

Sylurskie gąbki z wymarłej grupy stromatoporoidów (rys. Jakub Kowalski).

Rekonstrukcja sylurskich gąbek z grupy stromatoporoidów. Rys. Jakub Kowalski.

Na zewnętrznej stronie szkieletu stromatoporoidów widoczne są liczne równoległe, często pofalowane linie, czyli tak zwane laminy. Prostopadle do nich widoczne są niekiedy o wiele krótsze, pionowe elementy szkieletowe. Dostrzeżenie ich często możliwe jest dopiero pod szkłem powiększającym.

Stromatoporoidy powszechnie występują w skałach syluru i dewonu znajdowanych na terenie Polski. Bardzo często są trudne do dostrzeżenia i dlatego powszechnie ignorowane. Szkoda, bo są to też jedne z największych skamieniałości, które można znaleźć w Polsce. Ich szkielety osiągają nierzadko kilkadziesiąt centymetrów średnicy.

Gąbka z grupy stromatoporoidów znaleziona w osadach polodowcowych. Pionowe słupki to szkielety koralowców, które rosły razem z gąbką w obrębie jej szkieletu.

Skamieniałość gąbki z grupy stromatoporoidów z syluru.

Skamieniałość gąbki z grupy stromatoporoidów, pochodzącej z syluru i znalezionej na terenie północnej Polski (okolice Morąga).

Do grupy stromatoporoidów zaliczane są także drobne gąbki o szkieletach przypominających gałązki. Mają one do kilku centymetrów średnicy (z reguły tylko kilka milimetrów) i kilka centymetrów długości. Należą one do rodzajów Amphipora (amfipora) oraz Stachyodes. Ich skamieniałości są powszechne w skałach dewonu.

Skamieniałości amfipor (gąbek) w wapieniach dewońskich z Bolechowic koło Kielc (szer. zdjęcia 8 cm).

Skamieniałości amfipor (gąbek) w wapieniach dewońskich z Gór Świętokrzyskich (szer. zdjęcia 8 cm).

Z czym można pomylić gąbki?

Nieregularne kształty oraz drobne, niekiedy trudne do dostrzeżenia zarysy porów oraz elementów szkieletowych powodują, że gąbki łatwo przeoczyć. Gdy już zostaną dostrzeżone, to bywają czasami mylone z koralowcami, które również posiadają kielichowaty kształt, rozszerzający się ku górze, z dużym otworem zlokalizowanym w ujściu kielicha.

Gąbki posiadające nietypowy kształt mogą zostać pomylone z wieloma grupami zwierząt. Przykładowo, wydłużone szkielety w kształcie komina są niekiedy mylnie rozpoznawane jako przedstawiciele łodzikowatych, choć nie posiadają żadnej segmentacji.

Regularne zarysy porów na szkieletach gąbek interpretowane są także czasami przez pomyłkę jako szczątki roślinne. Dzieje się tak zwłaszcza wówczas, gdy w skale widoczny jest jedynie fragment zewnętrznej ściany szkieletu.

Gałązkowe szkielety amfipor są niekiedy mylone ze szczątkami koralowców.

Skamieniałości gąbek widoczne w ścianach budynku dworca Gdynia Główna.

Skamieniałości gąbek (stromatoporoidów masywnych oraz amfipor) widoczne w ścianach dworca Gdynia Główna. W budynku tym wykorzystano w roli wykładzin dewońskie wapienie z Dębnika koło Krakowa, zawierające liczne skamieniałości tej grupy zwierząt.

Gdzie można znaleźć skamieniałości gąbek?

Szczątki gąbek są powszechne w następujących regionach Polski:

Północna i centralna część kraju, która znalazła się w zasięgu zlodowaceń plejstoceńskich, zwłaszcza ostatnich, które miały miejsce 20-10 tysięcy lat temu. Skamieniałości te zostały przyniesione do Polski przez lądolód skandynawski z dzisiejszego dna Bałtyku oraz wyspy Gotlandii. Większość okazów pochodzi z syluru i należy do grupy stromatoporoidów. Inne gąbki są rzadkie i trudniejsze do znalezienia.

Same stromatoporoidy również mogą sprawić sporo problemów. Jeśli są wypreparowane z otaczającej skały (to najczęstszy przypadek), to należy wówczas szukać równoległych, często pofalowanych linii widocznych na powierzchni. Niestety, niekiedy są one słabo widoczne. Tak dzieje się wówczas, gdy szkielet jest przekrystalizowany i tworzy jasną, cukrowatą bryłę węglanu wapnia. Elementy szkieletowe gąbki ujawniają się wówczas dopiero po polaniu jej wodą.

Skały dewonu Gór Świętokrzyskich. Znajdowane są w nich skamieniałości stromatoporoidów (bardzo często) oraz innych gąbek (znacznie rzadziej). Ze względu na tryb życia stromatoporoidów, preferujących wody o głębokościach nieprzekraczających kilkunastu metrów, ich szczątków należy poszukiwać w skałach, głównie wapieniach, które powstały właśnie w takich warunkach. Odsłaniają się one przede wszystkim w bezpośrednim otoczeniu Kielc, a także w kamieniołomach na terenie miasta. Te ostatnie znajdują się jednak pod ochroną i nie należy zbierać w nich skamieniałości. W skałach okolic Kielc bardzo liczne są również gałązki amfipor, które również należą do grupy stromatoporoidów.

Skały jury Wyżyny Śląsko-Krakowskiej oraz obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. W skałach tych powszechnie spotykane są szkielety typowych gąbek mezozoicznych, zaliczanych między innymi do rodzajów Craticularia oraz Cnemidiastrum. Były one tak liczne w morzach późnej jury, że tworzą dzisiaj ogromne nagromadzenia w skałach. To właśnie z twardych i odpornych na wietrzenie wapieni gąbkowych zbudowanych jest wiele skałek Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Na Wyżynie Śląsko-Krakowskiej miejscami widoczne są także skały dewonu. W takich miejscach znajdowane są również skamieniałości gąbek paleozoicznych, należących do grupy stromatoporoidów. Ich skamieniałości można znaleźć w rejonie wsi Dębnik koło Krzeszowic oraz w okolicach Dziewek koło Siewierza.

Gąbki znajdowane są również w innych miejscach na terenie Polski. Nie są one jednak tak liczne, a ich stanowiska są rzadsze i trudniej dostępne. W połączeniu z dużymi trudnościami w rozpoznawaniu szkieletów gąbek powoduje to, że nie są to miejsca interesujące dla zbieraczy skamieniałości, a jedynie dla naukowców.

Szkielety gąbek są nierzadko trudne do dostrzeżenia i rozpoznania. Najłatwiej znaleźć je w… budynkach, których posadzki wykonano z ozdobnych wapieni dewońskich i jurajskich. W wapieniach dewonu (wapienie z Dębnika i z Bolechowic) widoczne są szkielety stromatoporoidów. Z kolei w jurajskich wapieniach z Morawicy oraz z Bawarii częste są przekroje przez szkielety gąbek posiadających duże, wyraźne otwory wyrzutowe oraz wielkie komory, z których woda wydostawała się na zewnątrz. Przykładową trasę zwiedzania (opracowaną dla Warszawy), prezentującą skamieniałości gąbek widoczne w popularnych zabytkach można zobaczyć tutaj.

Wapień z Dębnika (wapień dębnicki).

Wypolerowana powierzchnia dewońskiego wapienia z Dębnika, w którym widoczne są szczątki masywnych gąbek (u góry i w centrum), a także gałązkowe szkielety gąbek z rodzaju Amphipora (u dołu). Takie skamieniałości można oglądać w zabytkach, gdzie dewońskie wapienie zostały użyte w celach dekoracyjnych, na przykład w Katedrze Wawelskiej.

Brunatny wapień z okresu dewońskiego, pochodzący z okolic Kielc. Na wypolerowanej powierzchni widoczne są liczne skamieniałości gąbek. Szerokość zdjęcia około 5 cm.

Brunatny wapień z okresu dewońskiego, pochodzący z okolic Kielc. Na wypolerowanej powierzchni widoczne są liczne skamieniałości gąbek. Płytki wykonane z tego kamienia dekoracyjnego można znaleźć w wielu zabytkach i kościołach całej Polski. Szerokość zdjęcia około 5 cm.