Zaznacz stronę

Agat

Agat jest strukturą składającą się z koncentrycznych lub równoległych warstewek krzemionki o zmiennych barwach, przede wszystkim w postaci minerału chalcedonu. Tworzy on mikroskopijne, niedostrzegalne gołym okiem kryształki budujące kolejne warstwy. W pustkach w centralnych partiach agatów pojawiają się też kryształy różnych minerałów, głównie kwarcu (w tym jego odmiany nazywanej ametystem). Agaty występują w postaci owalnych konkrecji (tak zwanych buł; ich średnica może sięgać nawet metra) lub żył o grubości od kilku do kilkunastu centymetrów.

Zakres barw w warstwach pojedynczego okazu może być bardzo duży, od jasnoszarego, białego, czarnego, poprzez odcienie czerwieni, żółci, niebieskoszare, brunatne, aż po fiolet i zieleń. Zabarwienie zależy od obecności domieszek różnych substancji, w tym tlenku manganu (czerń), żelaza (czerwień) oraz minerałów z grupy chlorytów (zieleń). Tak jak zwykły chalcedon agat może być sztucznie zabarwiany na różne kolory za pomocą soli metali.

Małe okazy sprawdzają się jako oczka w pierścionkach, są też polerowane kuliście w postaci tak zwanych bębniaków, podczas gdy duże buły są przecinane na połówki, a także na plastry i polerowane.

Charakterystyczne pierścienie agatów (nazywane niekiedy pierścieniami Lieseganga) są efektem specyficznego sposobu ich powstawania. Agaty tworzą się w pustkach skał wulkanicznych (na Dolnym Śląsku i w rejonie Krakowa tymi skałami są porfiry i melafiry), które były wcześniej pęcherzami zawierającymi gazy wulkaniczne, poprzez wieloetapowe wytrącanie krzemionki i innych substancji z roztworu.

Wyroby ozdobne z agatu znane były już w starożytności, na Krecie, w Grecji oraz w Rzymie. Wykonywano między innymi miniaturowe płaskorzeźby na owalnych medalionach – gemmach: wypukłe (kamee) oraz wklęsłe (intaglia). Znane są też przedmioty wykonane z agatu datowane na początki polskiej państwowości – w tym kielich z X wieku. Obecnie agaty najczęściej sprzedawane są w postaci przeciętej i wypolerowanej, przy czym polskie agaty przecinane są na połowy, a brazylijskie – z reguły na plastry.

Odmianą agatów są onyksy. Te kamienie charakteryzują się obecnością naprzemianległych ciemnych i jasnych warstewek. Mogą one powstawać w sposób naturalny, choć już od czasów starożytnych produkowano je poprzez barwienie zwykłych agatów.

Najbardziej znane agaty pochodzą z Brazylii, Indii (tzw. agaty mszyste), a także Polski. Występują też między innymi w Urugwaju oraz Egipcie.

Polskie agaty

Polskie agaty występują na Dolnym Śląsku, a w mniejszych ilościach w okolicach Krakowa. Są one znane na całym świecie, imponując bogatą skalą barw oraz oryginalnym rysunkiem, czyli układem i kształtem kolejnych warstewek.

Zróżnicowane barwy agatów dolnośląskich są całkowicie naturalne, w odróżnieniu od wielu barwionych agatów sprowadzanych z Brazylii. Agaty z niemal każdego polskiego stanowiska mają swoje unikalne cechy, co pozwala na odróżnienie okazów pochodzących z różnych miejsc Dolnego Śląska.

Agat - Nowy Kościół - Dolny Śląsk.

Agat z miejscowości Nowy Kościół, znajdującej się na Dolnym Śląsku, na północ od Jeleniej Góry.

Historia polskich agatów

280 milionów lat temu teren dzisiejszej Polski zajmowały góry, półpustynie poprzecinane rzekami okresowymi oraz jeziorzyska. Właśnie kończył się trwający miliony lat proces formowania Pangei – ogromnego kontynentu, który skupiał niemal wszystkie ówczesne lądy. Pangea powstała w wyniku wielkich kolizji kontynentów. Łączyły się one ze sobą, wypiętrzając wysokie góry.

Mapa paleogeograficzna: karbon, 310 mln lat temu.

Świat 310 milionów lat temu, w karbonie. W wyniku kolizji Eurameryki i Gondwany powstał ogromny kontynent Pangea. W wyniku kolizji wypiętrzył się ogromny łańcuch górski, którego część znajdowała się na terenie dzisiejszego Dolnego Śląska.

Teren dzisiejszego Dolnego Śląska znalazł się na krawędzi dwóch łączących się fragmentów kontynentalnych. Północna Polska stanowiła część Laurosji (połączonej Ameryki Północnej oraz północno-wschodniej Europy). Z kolei współczesne Sudety były fragmentem niewielkiego kontynentu Armoryki. Kolizja Laurosji i Armoryki przypominała dużo późniejsze zderzenie Indii oraz Azji, w wyniku którego powstały Himalaje.

Na terenie Dolnego Śląska również musiały wówczas powstać wysokie góry. Co więcej, wiele z nich było aktywnymi wulkanami. Niektóre spokojnie wylewały lawę, tak jak współczesne wulkany tarczowe Hawajów. Inne gwałtownie wybuchały, a ślady wyrzuconej wówczas lawy geolodzy znajdują na terenie zbliżonym połowie terytorium dzisiejszej Polski!

Polska we wczesnym permie, 280 mln lat temu. Wulkany na terenie dzisiejszego Dolnego Śląska (rys. Edyta Felcyn).

Tak mógł wyglądać Dolny Śląsk we wczesnym permie, blisko 300 mln lat temu. Krajobraz usiany był wieloma czynnymi wulkanami (rys. Edyta Felcyn).

Z wulkanami związana była obecność gorących źródeł oraz wyziewów wulkanicznych. Sudety musiały przypominać wówczas dzisiejszą Islandię – klimat był jednak o wiele cieplejszy (Europa leżała w pobliżu zwrotnika) i bardziej suchy. Pod ziemią krążyły gorące roztwory zawierające krzemionkę (dwutlenek krzemu) oraz inne pierwiastki i związki chemiczne. Wpływały one do pustek skalnych, gdzie wytrącały się rozpuszczone w nich minerały.

W ten sposób, warstewka po warstewce, tworzyły się dolnośląskie i krakowskie agaty. Skład chemiczny rozpuszczonych substancji mineralnych zmieniał się nieustannie. To dlatego każda kolejna warstewka agatu różni się od pozostałych swoją barwą. Niekiedy w centrum agatu tworzą się kryształy kwarcu. Jego zabarwiona na biało odmiana nosi nazwę kwarcu mlecznego. Niekiedy spotykane są też kryształy o delikatnej fioletowej barwie. Są to ametysty.

Tak jak chalcedon, którego odmianą jest agat, tak i kwarc jest chemicznie dwutlenkiem krzemu. Geolodzy potocznie nazywają tę substancję krzemionką. Jest to najbardziej powszechny budulec skał występujących na powierzchni Ziemi. Kwarc to krystaliczna odmiana krzemionki, natomiast chalcedon i agat to odmiany skrytokrystaliczne. Gołym okiem nie dostrzegamy w nich bowiem struktury krystalicznej. Jej dojrzenie jest możliwe dopiero pod mikroskopem.

Skąd wzięły się pustki skalne, w których mogły tworzyć się agaty? Skały, w których znajdowane są te piękne kamienie, to tak zwane riolity (określane też potocznie mianem porfirów) oraz melafiry (odmiana bazaltów). Stanowią one produkty działalności wulkanicznej (skałę magmową wulkaniczną) – jest więc to lawa taka jak powstająca współcześnie, choć pozornie różniąca się od niej barwą i strukturą. Te różnice są całkiem zrozumiałe. Dolnośląskie riolity mają bowiem za sobą 280 milionów lat historii, w trakcie których oddziaływały na nie gorące roztwory oraz liczne procesy geologiczne.

Gdzie można obejrzeć agaty?

Agaty stanowią obowiązkowy element ekspozycji każdego polskiego muzeum geologicznego. Można je także zobaczyć na giełdach minerałów i skamieniałości, a także na większości stoisk z pamiątkami w dolnośląskich miejscowościach turystycznych. Imprezą obowiązkową dla każdego miłośnika agatów jest doroczne Lwóweckie Lato Agatowe w Lwówku Śląskim – jedna z najlepszych imprez mineralogicznych na świecie (według rankingu World’s Top Gem Shows & Showcases).

Gdzie można znaleźć agaty?

Najpiękniejsze agaty ukryte są w tak zwanych bułach, zbudowanych z riolitu, o średnicy od kilku do kilkudziesięciu centymetrów, często pokrytych na powierzchni gliną oraz iłem. Od zewnątrz taka buła nie ujawnia kryjących się w niej skarbów. Agaty widoczne są na jej powierzchni co najwyżej w postaci cienkich żyłek. Zbieracz takich okazów musi zabrać bułę (nie wolno jej rozbijać), a następnie przeciąć i wypolerować. Potrzebny do tego sprzęt wykracza poza możliwości amatorskich zbieraczy, dlatego też wskazane jest poprzestanie na zbieraniu fragmentów już rozbitych agatów, które też mogą być bardzo efektowne.

Przecięty i wypolerowany agat z Dolnego Śląska. Pasek skali: 2 cm.

Przecięty i wypolerowany agat z Dolnego Śląska. Pasek skali: 2 cm.

Nie należy natomiast rozbijać dużych buł, w których może potencjalnie znajdować się agat – wartość rozbitego okazu jest o wiele niższa niż kompletnego.

Buły agatowe znajdujące się w porfirach są bardziej odporne na procesy wietrzenia niż sama skała porfirowa, stąd też najczęściej znajdowane są luźno w osadzie tworzącym się w strefie wietrzenia. W ten sposób można je zresztą łatwiej zlokalizować niż w litej skale. Przeciętna średnica polskich okazów to kilkanaście centymetrów.

Wypełnienie pustek warstewkami chalcedonu jest niekiedy niecałkowite. Wówczas w centrach okazów tworzą się szczotki zbudowane przez kryształy minerałów, zwłaszcza kwarcu (i jego fioletowej odmiany, nazywanej ametystem).

Na Dolnym Śląsku istnieje co najmniej kilkanaście stanowisk agatowych, jednak zdecydowanie najbardziej znanym z nich jest dolina Piekiełko, znajdująca się na północno-zachodnim zboczu wzgórza Wołek pomiędzy miejscowościami Różana i Dynowice (Nowy Kościół), na południe od Złotoryi. Agaty pochodzące stamtąd określane są potocznie mianem agatów z Nowego Kościoła.

Stanowisko jest trudno dostępne. Znajduje się ono pomiędzy wzgórzami Wołek i Wygorzel, w dolince Piekiełko, której wylot znajduje się przy asfaltowej drodze z Wojcieszowa do Złotoryi, między Różaną i Dynowicami. Od drogi należy przejść około 500 m w górę dolinki. Agaty znajdowane są na obszarze kilku hektarów, więc nie trzeba dotrzeć do głównego pola eksploatacji: można obejrzeć również kawałki skał znajdowane po drodze.

Informacje o tym stanowisku oraz zdjęcia można znaleźć w internecie, między innymi tutaj. Szerokość geograficzna stanowiska: 51,0515 N, długość: 15,8601 E.

Poszukując agatów warto zwrócić uwagę na zniszczenia, jakie powoduje praca zawodowych poszukiwaczy. Nie należy iść w ich ślady. Z reguły w zupełności wystarcza zabranie na pamiątkę rozbite kawałków agatów, które zostały przez nich porzucone obok dołów wydrążonych w celu poszukiwania buł agatowych. Wskazana jest również duża ostrożność: otwory w ziemi wykopane przez poszukiwaczy nie są zabezpieczone, a ich okolica pokryta jest lepkim osadem, który po deszczach może być bardzo śliski.

Okolice Nowego Kościoła są dla zbieraczy minerałów jednym z najbardziej atrakcyjnych miejsc w Polsce. W pobliżu można znaleźć – oprócz agatów – także kryształy górskie (przezroczysty kwarc), ametyst, kalcyt, skalenie oraz oliwiny (oliwin, którego zdjęcie znajduje się na kartach, pochodzi ze wzgórza Wołek). Niedaleko znajdują się także Organy Wielisławskie – potężna ściana zbudowana ze skał wulkanicznych, które podczas stygnięcia popękały w pięcio- i sześciokątne słupy, przypominające swoim kształtem organy piszczałkowe.

Mniej znane – choć również piękne – agaty pochodzą z rejonu Krzeszowic na zachód od Krakowa. Tam również w okresie karbońskim i permskim działały wielkie wulkany. Agaty są produktem ubocznym tej działalności wulkanicznej sprzed około 300 milionów lat.

Barwienie agatów

Agaty sprzedawane w postaci plastrów są często barwione. Z reguły nie ujawnia się klientowi faktu sztucznego zabarwienia okazu! Wielu “poprawionych” agatów nie da się odróżnić od w pełni naturalnych kamieni. Wyjątek stanowią te, które wykazują odcienie niespotykane w przyrodzie, na przykład intensywny błękit.

Podatność agatów na barwienie zależy od ich porowatości i zawartości opalu oraz wody. Białe warstwy zbudowane z kwarcu nie zabarwiają się.

Aby uzyskać poszczególne odcienie barwionych agatów stosuje się różne barwniki nieorganiczne:

  • zabarwienie czerwone – w roztworze azotanu żelaza; następnie okazy są wyprażane,
  • zabarwienie niebieskie – zanurzanie w roztworze żelazocyjanku potasu, a następnie gotowanie w witriolu,
  • zabarwienie zielone – między innymi za pomocą azotanu niklu, połączone z silnym podgrzaniem okazu,
  • zabarwienie brązowe – za pomocą roztworu cukru, a następnie porzez podgrzewanie,
  • zabarwienie żółte – zanurzenie w kwasie solnym, następnie lekkie podgrzanie.

(Opis barwienia za: Schumann, W., 2004. Kamienie szlachetne i ozdobne. Oficyna Wydawnicza Alma-Press, Warszawa, 312 str).

Nazwa kamienia ozdobnego Agat
Skład chemiczny dwutlenek krzemu
Twardość 6,5-7
Gęstość 2,6-2,65 g/cm3
Układ krystalograficzny trygonalny
Wiek polskich okazów agaty z Dolnego Śląska oraz rejonu Krakowa powstały w erze paleozoicznej, a ściślej w okresie permskim, a ich geneza ma związek z intensywną działalnością wulkaniczną, która miała wówczas miejsce na terenie dzisiejszej południowej Polski; powstanie wielobarwnych, pasiastych agatów było efektem przepływania przez pustki w skałach wulkanicznych gorących fluidów, z których wytrącała się krzemionka (dwutlenek krzemu), w postaci minerału chalcedonu – agat jest zbudowany głównie z tego minerału

Wybrane polskie stanowiska z agatami

Poza Dolnym Śląskiem:

  • okolice Krakowa – Regulice, Rudno (oba miejsca w nieczynnym kamieniołomie melafiru), a także w rejonie Tenczynka oraz Niedźwiedziej Góry (nieczynny kamieniołom diabazu).

Stanowiska dolnośląskie:

  • kamieniołom melafiru w Świerkach (skały silnie przesycone chalcedonem, chalcedon tworzy duże soczewy barwy ciemnoczerwonej),
  • Głuszyca Górna, Grzędy, Borówno, Rybnica Leśna (w melafirach),
  • Wleń – nad południowym wylotem tunelu kolejowego,
  • Lubiechowa – nieczynny kamieniołom 3 km na zachód od dawnej stacji kolejowej Świerzawa, agaty z pierścieniami białymi i biało-różowymi na przemian z popielatymi, niezbyt duże,
  • Różana (SE zbocze wzgórza Wołek, nieczynny kamieniołom melafiru 300 m na zachód od ostatnich zabudowań, po zachodniej stronie toru kolejowego),
  • Suszyna koło Kłodzka (na polach na południe od wsi),
  • Mrówieniec koło Radkowa, 2 km na zachód od Suszyny (na polach na południe od wsi),
  • Kamieniec koło Kłodzka – nieczynny kamieniołom melafiru po północno-zachodniej stronie drogi z Kamieńca do Szalejowa Górnego, nieliczne agaty,
  • Niwa w gminie Szczytna – dolina bezimiennego potoku płynącego w pobliżu najbardziej na wschód wysuniętych zabudowań wsi, nieliczne agaty,
  • Czadrów koło Kamiennej Góry – nieczynny kamieniołom melafiru, występuje również karneol,
  • między Wielisławiem Złotoryjskim a Nowym Kościołem – 400 m od Kaczawy na południowym skraju Nowego Kościoła, w porfirach,
  • Dynowice – Nowy Kościół – na zboczu wzgórza na południe od przejazdu kolejowego w Dynowicach, a także w przekopie kolejowym, na zboczach góry Wołek, 800-1000 m na południe od Dynowic, w wielu miejscach,
  • Gozdno koło Świerzawy – na okolicznych polach w wychodniach porfirów (czerwono-brunatna gleba),
  • Płóczki Górne koło Lwówka – agaty w rumoszu na polach w okolicy wzniesień na linii NW-SE (góra Mogiła i góra Pleban).