Chalcedon

Minerał zbudowany z krzemionki (dwutlenek krzemu), tak jak popularny kwarc, ale w odróżnieniu od niego nie tworzący dużych kryształów. Mineralodzy mówią zatem, że chalcedon jest drobnokrystaliczną (skrytokrystaliczną), porowatą odmianą krzemionki.

Choć jego kryształy nie są dostrzegalne gołym okiem, to jednak chalcedon posiada strukturę krystaliczną. Jest więc on minerałem, w odróżnieniu od opalu (innej odmiany krzemionki), który nie tworzy nawet mikroskopijnych kryształów, stanowiąc zatem mineraloid.

Cechy chalcedonu

Twardość chalcedonu jest niższa niż kwarcu (6. stopień w skali Mohsa), nieco mniejsza jest też jego gęstość. Tak jak kwarc nie wykazuje łupliwości, a powierzchnie przełamu są nierówne, połyskujące.

Chalcedon występuje najczęściej w postaci skupień nerkowatych, kulistych, skorupowych, niekiedy tworzy nacieki oraz wypełnia próżnie i szczeliny w skałach. Z reguły nie ma żywej barwy – jest szary lub lekko niebieskawy bądź czerwonawy, zazwyczaj przeświecający. Efektownie zabarwione odmiany są jednak wykorzystywane jako kamienie szlachetne oraz ozdobne. Zabarwienie nie zawsze jest jednorodne, czasami zmienia się w sposób warstwowy.

Występowanie

Minerał ten często występuje w skałach magmowych wulkanicznych. Nie jest on jednak pierwotnym składnikiem tych skał: z reguły wytrąca się z gorących roztworów, które pojawiają się w związku z działalnością wulkaniczną i przesączają się przez skały, oddając rozpuszczoną w nich krzemionkę. W taki sposób powstają też agaty, które składają się przede wszystkim z różnobarwnych warstewek chalcedonu.

Ze względu na dość dużą popularność chalcedonu istnieją skały zbudowane głównie z tego minerału. Należy do nich jaspis, który bywa najczęściej czerwonawy, brunatny, choć zdarzają się też inne odmiany barwne. Lidyty są z kolei czarne. Chalcedon buduje też krzemienie, które spotykane są na terenie całej Polski, a ich barwa jest niezwykle zróżnicowana (czarna, szara, czerwona, niebieska).

Odmiany chalcedonu

Niektóre z odmian chalcedonu o szczególnie interesującym zabarwieniu miały przez stulecia status kamieni szlachetnych. Najbardziej znane odmiany to:

• chryzopraz – jasnozielony,
• heliotrop – ciemnozielony z czerwonawymi plamkami,
• karneol – czerwony, żółtoczerwony (zabarwienie to zawdzięcza wrostkom minerałów zawierających żelazo, zwłaszcza hematytu),
• sard – brunatny, czerwonobrunatny,
• onyks – czarny.

Polskie chalcedony

Polska jest znana przede wszystkim z chryzoprazów. Przez wiele lat największym na świecie dostawcą tej odmiany chalcedonu był Dolny Śląsk. Złóż chryzoprazu szukano tam już w XIII wieku, jednak pierwszą dużą żyłę odnaleziono dopiero w 1740 roku w Koźmicach koło Ząbkowic Śląskich. Kolejne stanowiska odkryto na terenie Wzgórz Szklarskich. Chryzoprazy dolnośląskie były intensywnie promowane przez dwór pruski, czemu zawdzięczały swoje rosnące powodzenie. Sam chryzopraz był już jednak znany dużo wcześniej, a w średniowieczu przypisywano mu moc ochrony przed chorobami oraz leczenia schorzeń oczu. W XIX wieku stał się jednym z najczęściej stosowanych kamieni szlachetnych, a ówczesne wyroby jubilerskie wykonywano niemal wyłącznie z okazów dolnośląskich. Dopiero odkryte w 1960 roku złoża australijskie przełamały ten monopol. Znane od końca XIX wieku złoża amerykańskie oraz rosyjskie miały niewielkie znaczenie. Opracowano natomiast imitacje chryzoprazu, barwiąc związkami niklu i chromu chalcedony o innym zabarwieniu, a nawet zwykłe szkło.

Największe polskie złoże chryzoprazu znajduje się w kopalni rudy niklu w Szklarach w rejonie Ząbkowic Śląskich. Nie jest to przypadek, gdyż właśnie związkom niklu chryzoprazy zawdzięczają swoje piękne zabarwienie. W XIX wieku ceniono okazy pochodzące z Góry Grochowiec koło Grochowa, a także Szklanej Góry koło Szklar.

Wystąpienia chryzoprazów związane są z obecnością skały określanej mianem serpentynitu. W okolicach Szklar tworzą one pas kilku wzniesień o długości 5 km. Powstanie złóż niklu oraz chryzoprazów miało związek z niszczeniem (wietrzeniem) skał poprzez oddziaływanie procesów fizycznych i chemicznych około 25 milionów lat temu, gdy wypiętrzane były Sudety i skały serpentynitowe znalazły się na powierzchni. Ówczesny klimat był gorący i wilgotny, a to przyspieszało rozpad serpentynitów na słabo zwięzłe agregaty zawierającej związki żelaza oraz niklu. Ten zwierzały serpentynit przykrywa obecnie znajdującą się głębiej, niezwietrzałą skałę. Związki niklu, których źródłem są skały serpentynitowe, nadają zwietrzelinie lekko zielonkawą barwę.

Rozpad serpentynitu w warunkach gorącego i wilgotnego klimatu powodował przejście krzemionki uwolnionej z minerałów oliwinów do roztworów. Roztwory te przesączały się poprzez skały i oddawały rozpuszczone w nich związki, tworząc w ten sposób żyły chalcedonowe oraz chryzoprazowe. Stąd też dolnośląskie chryzoprazy często tworzą żyłowe lub płytowe skupienia. Dodatkowym skutkiem opisywanych przemian było wzbogacenie zwietrzeliny w rudy niklu, które również eksploatowano.

Chryzoprazy występują też w rejonie Jordanowa na Dolnym Śląsku. Tam również towarzyszą one skałom serpentynitowym. Chryzoprazy napotkano między innymi w zwietrzelinie serpentynitowej w dawnej kopalni magnezytu w Wirach w rejonie Masywu Ślęży.

Inne ozdobne odmiany chalcedonu znajdowane w Polsce (poza agatami, które też są zbudowane z chalcedonu) to między innymi karneol, który jest spotykany w skałach wulkanicznych ze schyłku ery paleozoicznej – tak zwanych melafirach. Jego stanowiska znajdują się w rejonie Kamiennej Góry oraz Kłodzka. Z kolei sard znany jest ze ścian kamieniołomu melafirów w Świerkach koło Nowej Rudy.

Na świecie chalcedon występuje między innymi w Brazylii, Indiach, Urugwaju oraz na Madagaskarze. Od wielu wieków był on wykorzystywany w celach rzeźbiarskich.