Kryształ to ciało stałe ograniczone płaskimi ścianami zorientowanymi względem siebie pod ściśle określonymi kątami. Stopień uwidocznienia się tych ścian to tak zwane wykształcenie kryształu, natomiast ogólny kształt, jaki nadają kryształowi jego prawidłowo wykształcone ściany nosi nazwę pokroju.
Pokrój, a więc ogólny kształt kryształu, to nie to samo, co układ krystalograficzny (zobacz jego opis na stronie Struktura kryształów). W rzeczywistości kształt komórki elementarnej, który decyduje o przynależności do układu krystalograficznego może nie mieć nic wspólnego z kształtem całego kryształu. Najprostsza zależność obowiązuje w przypadku minerałów należących do układu regularnego: ich dobrze wykształcone kryształy wykazują pokrój izometryczny. W przypadku minerałów należących do innych układów nie ma już tak oczywistych zasad.
Dlaczego idealne kryształy są tak rzadkie?
Jeśli wszystkie ściany kryształu są widoczne, a ich wzajemne relacje przestrzenne właściwe dla danego minerału zostają zachowane, to wówczas pokrój staje się wyraźnie widoczny. Mówimy wtedy, że kryształ jest poprawnie wykształcony. Taka sytuacja jest jednak stosunkowo rzadka. Z czego to wynika? Po pierwsze, niemal każdy kryształ wzrasta z otoczeniu innych, które krystalizowały wcześniej. Musi więc dostosować swoje kształty do otoczenia. Najpiękniejsze kryształy rosną ku wnętrzu pustych przestrzeni skalnych, określanych mianem geod i druz.
Po drugie, wzrost kryształów wymaga odpowiednich warunków. Kluczowe znaczenie ma rodzaj i stężenie roztworu bądź stopu, z którego krystalizują minerały. Łatwo przekonać się o tym samemu, próbując wyhodować ładne, regularne kryształy soli kuchennej. Tym bardziej doceńmy piękne, tworzące się naturalnie, sześcienne kryształy minerału halitu, który chemicznie jest chlorkiem sodu – czyli solą kuchenną.
Po trzecie, skały i minerały, które znajdujemy, mają za sobą bardzo długą historię. W trakcie tych długich dziejów na kryształy oddziaływały liczne procesy geologiczne, niekiedy bardzo destrukcyjne. W niektórych skałach pierwotny kształt ziaren minerałów jest trudny do prześledzenia.
Jak opisać pokrój kryształu?
Pokrój najlepiej określić patrząc na minerał i ustalając w przybliżeniu długości trzech jego głównych osi (oznaczonych tutaj jako a, b, c). Najbardziej typowe pokroje, charakterystyczne dla minerałów skałotwórczych, to:
- płytkowy – a=b>c – dwa wymiary (szerokość i głębokość) są większe od wysokości; kryształ ma kształt tabliczki – minerały skałotwórcze wykazujące taki pokrój: skalenie, kalcyt,
- tabliczkowy – a>b>c – kryształ ma pokrój podobny do płytkowego, ale szerokość jest większa od głębokości; przypomina on grubą tabliczkę czekolady,
- blaszkowy (listewkowy) – a=b>>c – dwa wymiary (szerokość i głębokość) są zdecydowanie większe od wysokości; kryształ ma kształt blaszki – minerały skałotwórcze wykazujące taki pokrój: miki,
- słupkowy – a=b igiełkowy – jeden wymiar jest zdecydowany większy od dwóch pozostałych; taki pokrój może wykazywać serpentyn.
Jeśli ziarna budujące skałę mają obłe, zaokrąglone kształty, to badanie pokroju nie ma sensu. Kryształy mogły zostać:
- przetopione w wyniku działania wysokich temperatur lub ciśnień,
- a także obtoczone i zaokrąglone na skutek niszczycielskich procesów wietrzenia oraz erozji.
W drugim z punktów produktem są pokruszone i obtoczone ziarna skalne, które tworzą później skały osadowe okruchowe. W ich przypadku pokrój ziaren nie ma dużego znaczenia podczas opisu budujących je minerałów.
Srebrzyste łuseczki widoczne na powierzchni okazu to minerał muskowit należący do grupy mik (łyszczyków). Można go łatwo rozdzielać na jeszcze drobniejsze listewki – ma więc on pokrój blaszkowy.
Niektóre minerały tworzą drobne, pozlepiane ziarna, nacieki lub skorupy, w których trudno dostrzec kryształy, nie wspominając o zbadaniu ich pokroju. Jeżeli takie zjawisko jest typowe dla danego minerału, to jest to zaznaczone w jego opisie. W podręcznikach do mineralogii oraz w Wikipedii obok typowego pokroju kryształów znajduje się jeszcze dopisek „naskorupienia”, „skupienia zbite”, lub „skupienia ziemiste”.
Płytkowy kryształ minerału skalenia.
Wykształcenie kryształów
Jeśli kryształ mógł swobodnie wzrastać we wszystkich kierunkach, to wówczas jest on doskonale wykształcony. Takie idealne kryształy często obrośnięte są z wszystkich stron kolejnymi kryształami, które już tylko częściowo wykształciły swój charakterystyczny pokrój. Pojedyncze, doskonale wykształcone kryształy stanowią z kolei rzadkość i wiele z nich ma dużą wartość ozdobną lub muzealną.
Zdecydowana większość kryształów tworzy się w przestrzeniach ograniczonych innymi kryształami, które hamują ich wzrost. W przypadku skał magmowych o kryształach takich mówimy, że są one wykształcone na wpół własnokształtnie (tzw. kryształy hipautomorficzne lub subhedralne) oraz obcokształtnie (kryształy ksenomorficzne lub anhedralne). Więcej informacji o stopniu wykształcenia minerałów w skałach magmowych można znaleźć na stronie ze schematem opisu skał magmowych. Nieprawidłowo wykształcone kryształy tkwiące w skałach przeobrażonych nazywane są z kolei ksenoblastami.
Określenie pokroju kryształów, które nie są poprawnie wykształcone lub uległy deformacji bądź uszkodzeniu w wyniku działania procesów geologicznych aktywnych po ich wykrystalizowaniu, jest niekiedy bardzo utrudnione, a czasami wręcz niemożliwe.
W przypadku skał osadowych okruchowych, które powstają z ziaren minerałów oraz skał powstałych na skutek niszczenia innych, starszych skał, pokrój kryształów jest zazwyczaj całkowicie zatarty. Jest to skutek destrukcyjnego działania procesów wietrzenia oraz erozji. Pokrój może przydać się jedynie do rozpoznania minerałów budujących skały osadowe chemiczne, tworzące się w wyniku krystalizacji z roztworów, składające się niekiedy z dużych, stosunkowo dobrze wykształconych kryształów.
Zrosty bliźniacze
Kryształy niektórych minerałów wykazują tendencję do zrastania się w ściśle określony sposób. Tworzą one tak zwane bliźniaki. Mogą być one pojedyncze lub wielokrotne (inaczej polisyntetyczne) – w drugim przypadku zrasta się wiele kryształów tego samego minerału. Obecność zbliźniaczeń jest cechą pozwalającą na rozpoznanie niektórych minerałów.
By kryształ został określony mianem zbliźniaczonego musi być spełniony istotny warunek: zrost powinien nastąpić wzdłuż kierunku wynikającego z cech krystalograficznych minerału. Losowo zrośnięte kryształy minerałów, na przykład stłoczone w przypadkowy sposób w pustce skalnej, nie są bliźniakami. Możemy je natomiast określić mianem skupień. Te skupienia bywają w pewien sposób uporządkowane, ale nie wynika to z budowy wewnętrznej kryształów (jak w przypadku bliźniaków), ale z ogólnego pokroju minerałów. Przykładowo, minerały o pokroju igiełkowym mogą łatwo utworzyć tak zwane skupienia włókniste.
