W tym zestawieniu znajdują się najważniejsze formy terenu oraz rodzaje skał, które można zobaczyć i znaleźć na Niżu Polskim, zwłaszcza w zasięgu zlodowaceń północnopolskich. Dokładne położenie wszystkich elementów rzeźby oraz miejsc, gdzie pojawiają się wymienione grupy skał (czyli ich wychodni) można sprawdzić na mapie geologicznej Polski (też na Żywej Planecie).
Wysoczyzna polodowcowa
Jest to rozległy, nieco falisty obszar, z niewielkimi pagórkami oraz obniżeniami, często bezodpływowymi.
Jakie skały mogą znajdować się na powierzchni? Głównie gliny, a także piaski oraz żwiry. Gliny (skała osadowa okruchowa składająca się z ziaren różnej wielkości, czyli frakcji, od najdrobniejszego iłu po głazy) zawierają liczne fragmenty skał pochodzących ze Skandynawii.
Jak powstał ten teren? Wysoczyzna morenowa została uformowana w trakcie zlodowaceń oraz podczas ich ustępowania. Mianem gliny lodowcowej określamy osad, który został przetransportowany przez lądolód. Mechanizmy wytapiania się tego osadu z lodu są zróżnicowane, stąd też glina budująca wysoczyznę ma zmienny charakter. Pagórki i obniżenia są często skutkiem nierównomiernego topienia się lądolodu. Podczas swojego wycofywania na północ pozostawiał on przed swoim czołem bryły tak zwanego martwego lodu, które po wytopieniu setki lat później pozostawiły po sobie bezodpływowe zagłębienia.
Równina sandrowa
Podczas zlodowaceń tędy spływały wody z topniejącego czoła lądolodu, a wielkie rzeki odkładały ogromne ilości piasku.
Jakie skały mogą znajdować się na powierzchni? Przede wszystkim piaski, w mniejszym stopniu żwiry (różniące się od nich większą średnicą ziaren – przekraczającą 2 mm – budujących tę skałę osadową okruchową). W obniżeniach mogą znajdować się torfy.
Jak powstał ten teren? Równina sandrowa została ukształtowana w trakcie postoju i cofania się lądolodu podczas zlodowaceń epoki plejstoceńskiej. Wody pochodzące z topiącego się czoła pokrywy lodowej wypływały w kierunku południowym, tworząc wielkie rzeki. Niosły one potężne ilości materiału, głównie piasku i żwiru, który był odkładany na powstających sandrach. W ten sposób tworzyły się równiny, płaskie lub nachylone lekko ku południu.
Podążając na północ napotkamy prawdopodobnie wały moren czołowych, za którymi znajdowało się czoło lądolodu – to z niego wypływały wody niosące żwir i piasek na powstające sandry. Trzeba jednak zachować ostrożność, ponieważ lądolód wkraczał na teren Polski i wycofywał się z niego co najmniej kilkakrotnie: stąd też pasy moren różnego wieku zazębiają się z kolejnymi generacjami równin sandrowych, utrudniając interpretowanie historii terenu.
Pradoliny
Podczas zlodowaceń pradolinami spływały ogromne masy wody pochodzące z topniejącego czoła lądolodu, tworząc szerokie i wartkie rzeki.
Ze względu na obecność czaszy lodowej na północy wody spływały najczęściej w kierunku zachodnim. Stąd też pradoliny na terenie Polski mają z reguły przebieg wschód-zachód. Posiadają płaskie dno i strome zbocza.
Rzeki niosły ze sobą materiał piaszczysty, więc dna pradolin zbudowane są z piasków oraz z późniejszych osadów rzecznych. Na piaskach często rosną bory sosnowe. Przed pojawieniem się roślinności piaski były przenoszone przez wiatr, tworząc wydmy. Wydmy te można obserwować do dzisiaj. Nie są one obecnie ruchome, zatrzymał je rozwój roślinności.
Oz
Oz to wydłużone (o długości liczonej w kilometrach), często kręte, nieregularne wzgórze lub cały pas wzgórz, o stromych zboczach i falistym grzbiecie, porośnięte lasem, pokryte polami, niekiedy rozcięte przez żwirownie.
Jakie skały mogą znajdować się na powierzchni? Żwiry oraz piaski, a więc skały osadowe okruchowe o średnicy ziaren co najmniej 0,06 mm. W żwirach, szczególnie tych bardziej grubych, spotykane są liczne fragmenty skał pochodzących ze Skandynawii, przyniesionych przez lądolód.
Jak powstała ta forma terenu? Ozy są nazywane przez geologów formami akumulacji szczelinowej, wodnolodowcowej. Oznacza to, że powstały one w szczelinach lub tunelach znajdujących się w pokrywie lodowej albo pod nią. W tunelach tych płynęły wody roztopowe, niosąc duże ilości grubego materiału okruchowego. Gromadził się on w szczelinach, a po stopnieniu lodu otaczającego te szczeliny i kanały pojawiło się podłużne, meandrujące wzgórze zbudowane z osadu pozostawionego przez wodę. Oz jest więc pamiątką po znajdującej się niegdyś tutaj rzece płynącej głęboko pod grubą pokrywą lodu.
Kemy i terasy kemowe
Są to pagórki o spłaszczonym wierzchołku, wysokości kilku i kilkunastu metrów, a średnicy zazwyczaj kilkuset metrów. Niekiedy tworzą one płaskie terasy przylegające do wzgórz, przypominając formy terenu utworzone przez człowieka.
Jakie skały mogą znajdować się na powierzchni? Przede wszystkim piaski, rzadziej żwiry. W obniżeniach tworzą się inne skały osadowe okruchowe, zbudowane z ziaren o mniejszej średnicy – przeważnie mułki. Większe ziarna żwiru to przeważnie okruchy skał przyniesionych do Polski przez lądolód skandynawski.
Jak powstały takie formy terenu? Kemy tworzyły się w trakcie topnienia pokrywy lodowej, która znajdowała się na terenie Polski podczas zlodowaceń plejstoceńskich. Przeważnie są one wskaźnikiem tak zwanej deglacjacji arealnej, czyli zjawiska polegającego na rozpadzie cofającego się lądolodu na samodzielne bryły lodu, ulegające powolnemu wytopieniu. Woda spływająca z tych brył niesie ze sobą piaszczysty materiał, osadzając go w szczelinach. Po całkowitym wytopieniu brył martwego lodu dawne wypełnienia szczelin stają się wzgórzami – kemami. Często występują one wspólnie, co jest konsekwencją obecności wielu topiących się brył lodu, porzuconych przez cofający się lądolód.
Terasy kemowe powstają najczęściej w późnych etapach topienia się brył lodu, kiedy lód znajduje się tylko w większych zagłębieniach. Wzdłuż krawędzi tych brył powstają wtedy listwy i terasy osadów, najczęściej dobudowane do wzgórz wysoczyzny morenowej lub zboczy rynien polodowcowych. Współcześnie przypominają one niekiedy dzieło człowieka – zniwelowane pagórki lub hałdy – ale są jednak całkowicie naturalną formą ukształtowania terenu.
Morena czołowa
Morena czołowa to wzgórze lub ciąg wzgórz wskazujących na miejsce postoju czoła lądolodu podczas zlodowaceń plejstoceńskich.
Jakie skały mogą znajdować się na powierzchni? Moreny czołowe zbudowane są z glin, niekiedy zawierających wiele dużych głazów narzutowych, a także ze żwirów i piasków. Gliny są osadem spoistym, twardniejącym po wyschnięciu, z kolei piaski i żwiry są luźne, nie zawierają osadu we frakcji iłowej, który jest przyczyną spoistości gliny.
Jak powstały te formy terenu? Wprawdzie moreny czołowe powstają w zbliżonych warunkach – w trakcie postoju czoła pokrywy lodowej, która zajmowała nasz kraj podczas zlodowaceń – ale mechanizm ich tworzenia się jest różny. Moreny czołowe akumulacyjne zbudowane są głównie ze żwiru i piasku, w mniejszym stopniu z gliny. Powstają one w wyniku osuwania się materiału z pokrywy lodowej oraz w wyniku wymywania żwiru i piasku przez wody roztopowe, które pozostawiają go tuż przed czołem lądolodu.
Moreny czołowe spiętrzone to z kolei pasy wzgórz, których powstanie wymagało aktywnej działalności lądolodu – jego nacisku, który powodował wyciskanie i spiętrzanie osadu przed czołem lądolodu. Potężna czasza lodowa o grubościach rzędu kilkuset metrów potrafiła pod swoim ciężarem przesuwać i wyciskać całe pakiety luźnych i spoistych skał, piętrząc je w postaci moren czołowych. Takie moreny zbudowane są często z glin, w wielu przypadkach zawierają też w sobie fragmenty starszych osadów, na przykład iłów, mułków i piasków z okresu neogeńskiego, pchniętych nieraz kilkadziesiąt metrów w górę. Ślady spiętrzeń i wyciśnięć osadów przez lądolód określane są przez geologów mianem zaburzeń (deformacji) glacitektonicznych.
Stożki napływowe
Stożek napływowy to płaska lub lekko nachylona równina zbudowana z osadów pozostawionych przez płynące tutaj rzeki górskie.
Jakie skały mogą znajdować się na powierzchni? Piaski oraz żwiry, a więc skały osadowe okruchowe, sypkie.
Jak powstały takie formy terenu? Podczas zlodowaceń, gdy czoło lądolodu skandynawskiego znajdowało się dalej na północ, rzeki spływające z Sudetów, tak jak dzisiejsze Bóbr oraz Kwisa, odkładały (czyli deponowały) duże ilości materiału żwirowego i piaszczystego. W surowym klimacie polarnej pustyni tworzyły one rozległe, spłaszczone stożki pokryte osadami rzecznymi, rozszerzające się ku północy.
Zastoisko
Podczas topienia się lądolodu skandynawskiego znajdowało się tu wielkie jezioro, utworzone przez wody roztopowe.
Jakie skały mogą znajdować się na powierzchni? Skały osadowe okruchowe zbudowane z bardzo drobnych ziarenek – pyły, mułki oraz iły. Charakterystyczną odmianę tych skał stanowią iły warwowe, zbudowane z naprzemiennie ułożonych jasnych oraz ciemnych warstewek o grubościach (miąższościach) liczonych w milimetrach i centymetrach.
Jak powstała taka forma terenu? Wody wypływającego z topiącej się potężnej czaszy lodowej (jej grubość mogła wynosić ponad pół kilometra) zatrzymywały się na przeszkodach terenowych – wałach moren czołowych, bryłach lodu. Tworzyły wtedy ogromne jeziora. W ich wodach powoli opadały na dno cząsteczki osadu. Charakterystyczna naprzemienność jasnych i ciemnych warstewek iłów warwowych wynika z następstwa pór roku. W lecie odkładane były grubsze i jaśniejsze warstewki, zimą – ciemne i cieńsze.
Rynna polodowcowa
Rynna polodowcowa (subglacjalna) to wydłużone (proste lub kręte) obniżenie o głębokościach liczonych w metrach lub dziesiątkach metrów i długości mierzonej w kilometrach. To jedna z pamiątek po zlodowaceniach.
Jakie skały mogą znajdować się na powierzchni? Piaski i żwiry. Obniżenia rynien były z reguły (a niekiedy są do dzisiaj) zajęte przez jeziora rynnowe, stąd spotykane są też drobne osady jeziorne. W niektórych rynnach można też napotkać torfy.
Jak powstała taka forma terenu? W trakcie zlodowaceń w miejscu dzisiejszej rynny znajdował się tunel podlodowcowy, którym pod przykryciem grubej pokrywy lodowej płynęły duże ilości wody. Nie odkładała ona tutaj materiału, ale wręcz przeciwnie – wypłukiwała go, tworząc obniżenie. Po cofnięciu się lądolodu rynny były często wypełnione bryłami tak zwanego martwego lodu, co uchroniło je przed zasypaniem. Ponieważ powstawanie rynien związane jest nie z odkładaniem osadu przez wody lodowcowe (jak ma miejsce w przypadku form nazywanych akumulacyjnymi), ale z jego odprowadzaniem, więc geolodzy zaliczają rynny subglacjalne do tak zwanych form erozyjnych, pochodzących z niszczenia.
Wydmy
Na wydmach najczęściej rosną bory sosnowe, które utrwalają znajdujące się pod nimi piaski, uniemożliwiając im rozpoczęcie wędrówki wraz z wiejącym wiatrem.
Jakie skały mogą znajdować się na powierzchni? Wydmy zbudowane są z miliardów ziarenek piasku, kulistych i o zbliżonej średnicy. W zabagnionych obniżeniach pomiędzy wydmami mogą znajdować się torfy. Żwiry i głazy zostały tu najprawdopodobniej przywiezione przez człowieka.
Jak powstały te formy terenu? Wiele polskich obszarów wydmowych znajduje się na obszarze równin sandrowych, które powstały na przedpolu lądolodu w trakcie i krótko po zlodowaceniach. Inne położone są na obszarach pradolin, którymi odprowadzane były wody z topniejącego lądolodu. Wydmy znajdują się też na wybrzeżu Bałtyku – niektóre z nich są aktywne, to znaczy wędrują powoli (kilka metrów rocznie), przeważnie na wschód, pod wpływem dominujących wiatrów zachodnich.
Inne osady znajdujące się na powierzchni w strefie zasięgu zlodowaceń
Osady pochodzenia wodno-lodowcowego nie tworzą całkowicie zwartej pokrywy. Miejscami na powierzchni pojawiają się też skały starsze lub młodsze, nie mające związku ze zlodowaceniami plejstoceńskimi. Są one jednak otoczone osadami, których geneza jest związana z obecnością lądolodu na terenie naszego kraju, lub powstały na tych osadach. Dlatego też są one wymienione właśnie tutaj.
Osady oligocenu
Na powierzchni pojawiają się osady epoki oligoceńskiej, czyli sprzed 34-23 milionów lat. Powstawały one na pograniczu morza i lądu. Osady morskie to głównie piaski (luźne, tak jak współczesne piaski – nie zdążyły one przejść procesów tak zwanej lityfikacji i stać się litą skałą – piaskowcem), a także drobniejsze od nich mułki. Lokalnie w osadach pochodzących z rejonu ówczesnej linii brzegowej pojawiają się złoża bursztynu. Osadami lądowymi są również skały osadowe okruchowe – piaski oraz iły. Miejscami wśród nich znajdują się pokłady węgla brunatnego.
Osady neogenu z węglem brunatnym
Na powierzchni pojawiają się osady powstałe w okresie neogeńskim, między 23 a 3 milionami lat temu. Tworzyły się one w warunkach lądowych, w wielkich jeziorzyskach oraz na torfowiskach.
Osady neogenu to przede wszystkim iły (nie jest to skała lita, ale spoisty – więc nie luźny – osad, twardniejący po wysuszeniu, po rozmoczeniu staje się plastyczny, a nawet płynny, barwa bardzo zróżnicowana, szara, różowa, zielona, niebieska; osady te określane są często mianem tak zwanych iłów poznańskich), rzadziej piaski. Wśród osadów neogenu pojawiają się pokłady węgla brunatnego, eksploatowane w rejonie Bełchatowa, Konina-Turku oraz Zgorzelca. Węgiel zawdzięczamy rosnącym kilkanaście milionów lat temu bujnym lasom, zasiedlającym rowy tektoniczne – rozległe zagłębienia o stale obniżającym się dnie. Klimat był wtedy ciepły oraz wilgotny.
Mułki i piaski neogenu
Na powierzchni pojawiają się osady powstałe w okresie neogeńskim, między 23 a 3 milionami lat temu. Tworzyły się one w warunkach lądowych, w jeziorach i rzekach.
Osady neogenu nie uległy lityfikacji, czyli nie stały się litą skałą. Mogą więc one przypominać osady współczesne. Na tym terenie spotykane są zwłaszcza piaski oraz mułki: pierwsze z nich charakteryzują się większą średnicą budujących je ziaren, wynoszącą od około 0,1 do 2 mm.
Lessy
Obszar pokryw lessowych. Powstawały one podczas zlodowaceń epoki plejstoceńskiej, na przedpolu położonego dalej na północ lądolodu.
Skałę budującą pokrywy lessowe nazywamy po prostu lessem. Jest to skała osadowa okruchowa zbudowana z bardzo drobnych ziarenek o średnicy mniej niż 0,06 mm, czyli należących do tak zwanej frakcji pyłowej. Niekiedy w lessie znajdują się też ziarna piasku – nazywamy go wtedy lessem piaszczystym. Less jest skałą spoistą, to znaczy nie jest luźny tak jak piasek i żwir, zawilgocony osiada, a suchy twardnieje i pęka. Tworzy wąwozy lessowe o stromych ścianach.
Lessy osadzane były przez wiatry wiejące na przedpolu lądolodu podczas zlodowaceń epoki plejstoceńskiej, stąd też spotykane są głównie na terenie południowo-wschodniej Polski, zwłaszcza tam gdzie dotarły tylko zlodowacenia południowopolskie. Znamy więc dobrze czas powstania lessów, nieco gorzej poznany jest mechanizm ich tworzenia się, w tym źródło osadu przenoszonego przez wiatr.
Osady jeziorne
Na powierzchni znajdują się osady jezior, które znajdowały się tutaj w ciągu ostatnich kilkunastu tysięcy lat, po ustąpieniu zlodowaceń.
Jeziora są bardzo nietrwałymi i wrażliwymi elementami krajobrazu. Ich powierzchnia, największa krótko po ustąpieniu lądolodu z terenu Polski, stale się zmniejsza. Stąd też osady dawnych jezior znajdują się w miejscach, które obecnie stanowią zagłębienia bezodpływowe, doliny rzeczne, otoczenie istniejących jezior.
Osady rzeczne Żuław Wiślanych
Na powierzchni znajdują się osady rzeczne pozostawione przez Wisłę. Teren ten stał się lądem dzięki działalności człowieka. Trwająca od XIII wieku kolonizacja i związany z tym rozwój systemu odwodnień doprowadziła do wydarcia morzu tego obszaru, którego fragmenty wciąż znajdują się poniżej poziomu morza, stanowiąc jedyną depresję na terenie Polski.
Osady rzeczne i jeziorne interglacjałów
Na powierzchni znajdują się osady pozostawione przez rzeki, jeziora i torfowiska znajdujące się tutaj pomiędzy zlodowaceniami, w czasie okresowych ociepleń zwanych interglacjałami. Podczas interglacjału lądolód cofnął się na północ, a widoczne tutaj osady powstały na jego przedpolu.
Osady morskie holocenu
Teren ten stanowił niegdyś dno Bałtyku, czego pamiątką są znajdujące się tu na powierzchni osady morskie.
Bałtyk jest młodym morzem, jego osady liczą mniej niż 10 tysięcy lat, to jest powstały w holocenie.