Granitoidy z Dolnego Śląska

Granitoidy pochodzące z Dolnego Śląska, zwłaszcza z okolic Strzegomia, Strzelina, Sobótki i Jeleniej Góry, są jedną ze skał najczęściej stosowanych w budownictwie i dla celów drogowych. Nie ma prawdopodobnie polskiego miasta, w którym nie byłoby żadnego chodnika, krawężników lub bruku pochodzącego z jednego z tych miejsc. Przed 1945 roku złoża granitoidów dolnośląskich znajdowały się na terenie Prus, a potem Niemiec, stąd też można je oglądać powszechnie również za naszą zachodnią granicą.

Granit strzegomski

Granit strzegomski jest stosunkowo zróżnicowany, co jest efektem ogromnych rozmiarów jego złóż. Rozpościerają się one pomiędzy Sobótką, Strzegomiem oraz Świebodzicami, a każdy z boków tego trójkąta ma kilkadziesiąt kilometrów długości. Masyw granitowy Strzegom-Sobótka powstał ponadto w trakcie wielofazowych intruzji (wdzierania się) magmy o różnym składzie chemicznym.

Najważniejsza odmiana tego granitu zawiera kryształy białych skaleni (ortoklazu oraz plagioklazów) o średnicach poniżej 1 cm,a także drobniejsze od nich, nieregularne ziarna szarego kwarcu. Miki reprezentowane są przez biotyt, rozproszony równomiernie lub tworzący smugi i plamy. Lokalnie pojawiają się również czarne słupki minerału z grupy amfiboli – hornblendy. Cała skała ma barwę jasnoszarą do pstrej, jest średniokrystaliczna.

W masywie granitowym Strzegom-Sobótka pojawiają się także granity zawierające jasną mikę – muskowit. Takie odmiany znane są z okolic Świdnicy. Niekiedy pojawiają się również granaty. Są one częste zwłaszcza w okolicach Sobótki. Z granitu strzegomskiego bogatego w jeden z granatów – almandyn – wykonano rzeźby kultowe znajdujące się na stokach Ślęży.

Inną odmianę stanowią granity dwułyszczykowe, które zawierają dwa minerały z grupy mik – muskowit oraz biotyt. Są one nieco starsze od innych granitów, gdyż uzyskano dla nich datowania sięgające 330 milionów lat (okres karboński). Pozostałe skały intruzji strzegomskiej mają około 280 milionów lat.

Skały masywu Strzegom-Sobótka określane są potocznie mianem granitów, lecz ze względu na swoje duże zróżnicowanie należą one raczej do szerszej grupy skał magmowych głębinowych – granitoidów. Spotykane są też odmiany ubogie w kwarc, zbliżone do monzonitów.

Granity strzegomskie są często poprzecinane drobnokrystalicznymi (o kryształach mniejszych niż w głównej odmianie) lub grubokrystalicznymi (o większych kryształach) żyłami. Te pierwsze określane są mianem aplitów, drugie – pegmatytów. Niekiedy spotykane są skupienia dużych kryształów kwarcu i skaleni, a także innych minerałów. Pojawiają się one w pustkach skalnych o kształcie owalnym (geody) lub nieregularnym (druzy). Znaleziono w nich kilkadziesiąt minerałów, w tym epidot, fluoryt, granaty, turmalin. Wiele kryształów ma kilka, a nawet kilkanaście centymetrów długości.

W obrębie granitów często spotykane są ksenolity – fragmenty starszych skał pochodzących z otoczenia intruzji, jak i relikty pochodzące z ich przetapiania i asymilacji. Są one potocznie nazywane „myszami”. Rzadziej występują szliry, czyli smugi zbudowane z ciemnych minerałów, głównie mik (biotytu) oraz amfiboli (hornblendy). Powstały one w wyniku grawitacyjnego oddzielenia się w zastygającym zbiorniku magmy cięższych, a zarazem ciemniejszych składników.

Podczas stygnięcia granitów masywu strzegomskiego utworzyła się sieć spękań nazywana ciosem termicznym. Przebiega ona w trzech kierunkach, ułatwiając eksploatację skały, jednak z drugiej strony zmniejsza to możliwości pozyskania bardzo dużych bloków.

Granit ten świetnie nadaje się na wykładziny podłogowe oraz ścienne, a także do budowy pomników i nagrobków. Powszechnie wykorzystuje się go w roli kostki brukowej oraz płyt chodnikowych. Ma też zastosowanie jako licówka mostowa. Jest odporny na zamarzanie i odmarzanie, na działanie niektórych zasad i kwasów, daje się polerować i ma dobrą oddzielność płytową.

Znacznie granitów strzegomskich wzrosło po włączeniu Dolnego Śląska do Prus: od tego momentu był on wykorzystywany na dużą skalę w budownictwie pruskich miast, począwszy od połowy XIX wieku. W końcu XIX wieku granit ze Strzegomia (ówczesnego Striegau) trafił do zaboru rosyjskiego. Po 1945 roku surowiec ten zaczęto stosować na masową skalę na terenie całej Polski. To z niego wykonany jest trzon współczesnej Kolumny Zygmunta III Wazy na Placu Zamkowym w Warszawie. Granit strzegomski wykorzystano też do budowy wielu warszawskich pomników, a także na wielu stacjach pierwszej linii metra.

Granit strzeliński

Granit występujący w obrębie większego masywu granitoidowego, składającego się z szeregu izolowanych wystąpień, ciągnącego się pomiędzy Strzelinem w Polsce a Žulovą w Czechach. Jego geneza jest stosunkowo skomplikowana – najprawdopodobniej powstanie tych skał nie było skutkiem prostego zastygania stopu skalnego w zbiorniku magmowym, ale także częściowego przetopienia starszych skał (gnejsów). Ich wiek wynosi około 330 milionów lat.

Granit strzeliński jest drobno- i średniokrystaliczny. Dłuższe osie kryształów mogą być przestrzennie uporządkowane. Miki reprezentowane są przez biotyt, który tworzy ciemne plamy oraz smugi. Wśród minerałów z grupy skaleni plagioklazy często przeważają nad skaleniami potasowymi, stąd też przynajmniej część skał tej intruzji należy określić mianem granodiorytu (razem z granitem znajduje się on w szerszej grupie skał nazywanych granitoidami). O wiele rzadziej niż w granicie strzegomskim pojawiają się niewielkie, ciemne ksenolity.

Materiał pochodzący z masywu strzelińskiego stosowany był od XIX wieku głównie do produkcji kostki brukowej, krawężników, wykładzin podłogowych i fasadowych. Zaletę skały stanowi możliwość jej polerowania. W Strzelinie do dziś zlokalizowane jest prawdopodobnie największe wyrobisko granitoidów w Europie, mające ponad sto metrów głębokości!

Inną odmianą granitu pochodzącą z tego samego masywu jest granit dwułyszczykowy z Białego Kościoła. Obok biotytu miki reprezentowane są w nim również przez muskowit.

Eksploatację granitów strzelińskich rozpoczęto już w XII wieku. W kościołach gotyckich stosowano je jako wsporniki i zworniki sklepień. Wykonywano z niego także kamienie młyńskie. Od XIX wieku granitoidy z rejonu Strzelina wykorzystywano na dużą skalę w architekturze Berlina, a w XX wieku – jako materiał drogowy podczas budowy niemieckich autostrad.

Granitoid karkonoski

Granitoidy te pochodzą z największego na Dolnym Śląsku masywu granitoidowego, budującego większość głównego grzbietu Karkonoszy. Intruzja (czyli całe ciało magmowe, które tworzą te granity) ma łączną długość około 60 kilometrów!

Granitoid karkonoski ma gorsze parametry techniczne, ale był eksploatowany przede wszystkim ze względu na swój unikalny, lekko pomarańczowy lub różowy odcień. Obok odmian równoziarnistych spotykane są o wiele bardziej charakterystyczne granity porfirowate, z dużymi kryształami skaleni. Ich występowanie obniża wytrzymałość skały, ale zwiększa jej walory estetyczne. Na drobno- i średnioziarnistym tle składającym się z białych, różowych i kremowych kryształów skaleni, ciemnoszarego kwarcu oraz czarnej miki widoczne są duże, dobrze wykształcone kryształy skaleni potasowych (a konkretnie ich odmiany nazywanej mikroklinem) o długościach do 10 cm. Niekiedy posiadają one jaśniejsze obwódki utworzone z innych minerałów z grupy skaleni – plagioklazów. Skalenie potasowe często przeważają nad plagioklazami, a więc z geologicznego punktu widzenia nie są to granity (tej nazwy używa się powszechnie w stosunku do skał magmowych budujących Karkonosze), ale skały należące do szerszej grupy określanej mianem granitoidów.

Skały intruzji karkonoskiej przecięte są niekiedy dodatkowo bardzo grubokrystalicznymi żyłami, nazywanymi pegmatytami. Są one zbudowane głównie z mlecznego kwarcu oraz skaleni, ale zawierają również szlachetne odmiany kwarcu – w tym bezbarwny kryształ górski oraz fioletowy ametyst.

Granitoidy karkonoskie stosowano głównie w roli wykładzin ściennych, ale bardziej równoziarniste ich rodzaje sprawdzały się też w roli kostki brukowej oraz krawężników. Dekoracyjność tej skały zwiększa jeszcze jej zdolność do przyjmowania poleru.

Skały intruzji karkonoskiej wydobywano w rejonie Szklarskiej Poręby (w tym w Michałowicach – stamtąd pochodzi materiał wykorzystany po II wojnie światowej w wielu polskich miastach), a także na wschód od Jeleniej Góry, w okolicach Janowic Wielkich.

Historia granitoidów dolnośląskich

Zdecydowana większość dolnośląskich granitoidów powstała w okresach karbońskim i permskim, a więc około 300 milionów lat temu. Tworzyły się one w wielkich zbiornikach magmy powstałych pod wypiętrzającymi się wówczas na terenie obecnej południowej Polski wysokimi górami, usianymi wulkanami. Tamte wydarzenia miały związek z wielkimi kolizjami kontynentalnymi orogenezy waryscyjskiej, które doprowadziły do pojawienia się na mapie świata kontynentu Pangea. Dzisiejsza Europa położona była wtedy w rejonie równika, przecinały ją łańcuchy górskie o wysokości kilku kilometrów. Krajobraz południowej Polski przypominał wtedy dzisiejsze góry południowej Azji.