Na plakacie znajdują się przykłady skamieniałości, które najłatwiej można znaleźć na terenie Polski. Wiele z okazów ze zdjęć napotkamy na niemal całym obszarze naszego kraju.
Każda ze zilustrowanych grup ma swoją historię – dzięki tym skamieniałościom możemy zdobyć sporo informacji o historii geologicznej Polski. Wiele z organizmów, które zostawiły nam te skamieliny, żyło w morzach. Zatem nasz kraj nie zawsze był lądem, na przestrzeni milionów lat wiele razy wkraczały na niego wody zbiorników morskich, ciepłych i chłodnych. Równikowe lasy, zwrotnikowe pustynie – to inne środowiska, o których obecności na terenie dzisiejszej Polski wiemy dzięki skamieniałościom.
Okazy ze zdjęć mają bardzo zróżnicowany wiek. Uporządkowane są od najstarszych (u dołu) do najmłodszych (u góry). Z lewej strony znajduje się tabela stratygraficzna. Dzięki niej możemy odczytać przybliżony wiek znalezisk (daty w milionach lat podane są pod linkiem do tabeli oraz poniżej w tym artykule). Warto pamiętać, że okazy ze zdjęć stanowią tylko przykłady: większość z wymienionych grup żyła na przestrzeni setek milionów lat, także w innych okresach geologicznych.
Najstarsze skamieniałości z plakatu (trylobity) mają ponad pół miliarda lat. Najmłodsze okazy pochodzą sprzed kilkunastu milionów lat.
Plakat można pobrać w formacie JPG (2 MB) oraz w pliku PDF (12 MB). Plik PDF najlepiej wydrukować na arkuszu A3.
Pod plakatem znajdują się opisy i ciekawostki dotyczące wszystkich pojawiających się na nim okazów.
Rośliny w węglu brunatnym
Węgiel brunatny eksploatowany w rejonie Bełchatowa, Konina oraz Turku, Bogatyni, a w przeszłości – w wielu innych miejscach na terenie Polski, powstał z materii organicznej gromadzącej się w ciepłych i wilgotnych lasach miocenu, w czasach, gdy na południu Polski wypiętrzały się Karpaty. W lesie tym rosły między innymi cypryśniki, a fragmenty gałęzi, pni oraz szyszki tamtych drzew można często napotkać w węglu.
Choć nie wejdziemy na teren zakładu górniczego, to jednak można podziwiać takie fragmenty roślin (jeszcze nie skamieniałe) w pokładach węgla brunatnego odsłaniających się na powierzchni. Pojawiają się one między innymi w bałtyckich klifach w okolicy Władysławowa.
Wiek znaleziska: kilkanaście milionów lat (miocen)
Ślimaki, małże, mszywioły
Muszle widoczne na zdjęciu wyglądają prawie jak współczesne. Są jednak całkowicie odbarwione i mają kilkanaście milionów lat. Zwierzęta te żyły w ciepłym morzu znajdującym się w rejonie dzisiejszego Krakowa, mniej więcej wówczas, gdy powstawały złoża węgla brunatnego. Takie muszelki znajdowane są od wielu lat w rejonie miejscowości Korytnica położonej na południe od Gór Świętokrzyskich.
Wiek znaleziska: kilkanaście milionów lat (miocen)
Skamieniałe drewno (z Roztocza)
O skamieniałym drewnie z Roztocza wspominał już Długosz. Drzewa, które pozostawiły nam swoje pnie i gałęzie rosły nad brzegiem mioceńskiego morza przed kilkunastoma milionami lat. To był ten zbiornik morski, który dalej na zachód pozostawił nam skamieniałości ślimaków, małży, a nawet zębów wielkich rekinów, znane między innymi z Korytnicy.
Wiek znaleziska: kilkanaście milionów lat (miocen)
Bursztyn bałtycki (sukcynit)
W bursztynie można czasami napotkać inkluzje, to znaczy fragmenty obcej materii; niekiedy są to fragmenty roślin lub małe zwierzęta. Jednak nawet gdy ich nie ma, to i tak bursztyn stanowi pamiątkę po dawnym życiu. Jest to żywica drzew rosnących około 40 milionów lat temu, w dolinach rzek i na deltach w pobliżu ówczesnych mórz. Jeden z tamtych zbiorników morskich znajdował się w północnej Polsce, stąd też bursztyn spotykany jest nad Bałtykiem. Inne wybrzeże morskie położone było na Lubelszczyźnie, i to stamtąd znamy kolejne obfite złoża sukcynitu.
Wiek znaleziska: około 40 milionów lat temu (eocen)
Wieloszczety
Zwierzęta te tworzą domki, które mogą zachować się jako skamieniałości. Żyją również dzisiaj (np. rurówka), ale bardzo liczne były w okresach jurajskim i kredowym, czyli w czasach dinozaurów. Skamieniałe domki wieloszczetów można znaleźć zarówno w północnej i środkowej Polsce, w żwirze przyniesionym przez lądolód plejstoceński, jak i na wyżynach, w skałach powstałych w płytkim morzu późnej jury.
Wiek znaleziska: era mezozoiczna (jura, kreda)
Belemnity
Kolejna skamieniałość z czasów dinozaurów. Fragmenty szkieletów belemnitów, określane przez paleontologów mianem rostrów, znajdowane są na terenie zajętym w przeszłości przez lądolód plejstoceński, a także w skałach jurajskich oraz kredowych odsłaniających się na wyżynach. Potocznie nazywane są „piorunami”, ale nie mają nic wspólnego ze zjawiskami atmosferycznymi. Są natomiast fragmentami szkieletów wymarłych już zwierząt, które pływały w morzach znajdujących się na terenie Polski około 170-140 oraz 90-65 milionów lat temu.
Wiek znaleziska: era mezozoiczna (jura, kreda)
Gąbki (ery mezozoicznej)
Skamieniałości gąbek towarzyszą często belemnitom. Zwierzęta te, istniejące do dziś, rosły na dnach mórz w czasach dinozaurów. Ich przypominające kielich lub komin szkielety są jednymi z najczęstszych skamieniałości na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, a także na północnych rubieżach Polski. W niektórych skałach jurajskich są tak liczne, że tworzą struktury przypominające dzisiejsze rafy (paleontolodzy określają je mianem bioherm). Biohermy takie budują na przykład wiele malowniczych skał Dolinek Krakowskich.
Wiek znaleziska: era mezozoiczna (jura, kreda)
Amonity
Chyba najbardziej znane skamieniałości Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wielkie, zwinięte w jednej płaszczyźnie muszle, ornamentowane żeberkami, należą do amonitów: wymarłych zwierząt morskich, które żyły w czasach dinozaurów. Mogą one osiągać znaczne rozmiary: największy polski amonit ma ponad metr średnicy!
Skamieniałości te spotykane są również na Opolszczyźnie, a także miejscami w Polsce północnej i środkowej, w osadach pozostawionych przez lądolód plejstoceński.
Wiek znaleziska: era mezozoiczna (jura, kreda)
Ślimaki (ery mezozoicznej)
Skamieniałości ślimaków są stosunkowo łatwe do rozpoznawania, gdyż przypominają muszle dzisiejszych przedstawicieli tej grupy mięczaków. W odróżnienie od amonitów najczęściej zwinięte są wieżyczkowato, nie posiadają też przegród wewnątrz muszli. Skamieniałe ślimaki można spotkać w skałach powstałych w morzach ery mezozoicznej, a więc w środkowym triasie, środkowej i późnej jurze oraz w późnej kredzie.
Wiek znaleziska: era mezozoiczna
Zęby i kręgi ryb
W okresie kredowym na teren Polski wkroczyło ciepłe morze. Zajęło ono niemal całe terytorium naszego kraju, ponieważ poziom światowego oceanu był wówczas o wiele wyższy niż obecnie – nawet o ponad 150 metrów! W morzach tych, oprócz amonitów, belemnitów, gąbek oraz ślimaków żyły także ryby. Ich zęby oraz kręgi można znaleźć między innymi w rejonie Annopola (Małopolski Przełom Wisły). Oprócz nich pojawiają się także szczątki, zwłaszcza zęby, wielkich wymarłych gadów morskich, w tym mozazaurów.
Wiek znaleziska: około 100-65 milionów lat (kreda)
Małże
Kolejna grupa zwierząt żyjących do dzisiaj, która pozostawiła nam bardzo liczne skamieniałości pochodzące z ery mezozoicznej – czasów dinozaurów. Można je znaleźć w skałach powstałych w morzach ery mezozoicznej, a więc w środkowym triasie, środkowej i późnej jurze oraz w późnej kredzie. Małże pojawiają się na wyżynach południowej Polski, ale można je też spotkać na północnych rubieżach kraju, w żwirach zdeponowanych przez lądolód skandynawski oraz wypływające z niego wody roztopowe.
Wiek znaleziska: era mezozoiczna
Jeżowce
Należące do szkarłupni jeżowce również przetrwały do dzisiaj i są ozdobą niejednego akwarium. Tak jak ślimaki oraz małże pozostawiły one swoje skamieniałości w skałach powstałych we wszystkich morzach ery mezozoicznej, a więc w środkowym triasie, środkowej i późnej jurze oraz w późnej kredzie. Niekiedy (tak jak na wschodnich krańcach Wyżyny Śląskiej) tworzą one w skałach duże nagromadzenia pancerzy. Jeżowce znane są też ze skał otoczenia Gór Świętokrzyskich, Opolszczyzny, Wyżyny Lubelskiej, pojawiają się też miejscami w północnej i środkowej Polsce, w osadach polodowcowych.
Wiek znaleziska: era mezozoiczna
Ramienionogi (ery mezozoicznej)
Ramienionogi żyją do dziś, lecz obecnie spotykane są dość rzadko, bo przeważnie kryją się w głębokich morzach. W geologicznej przeszłości były one jednak bardzo popularne, stąd ich skamieniałości można spotkać w skałach powstałych w niemal wszystkich dawnych morzach. Ich muszle towarzyszą skamieniałościom małży, ślimaków, gąbek, jeżowców, a także amonitów. Uwaga: łatwo pomylić je ze skamieniałościami małży. Od tych ostatnich ramienionogi odróżnia obecność osi symetrii przecinającej w poprzek skorupkę i dzielącej ją na dwie takie same części.
Wiek znaleziska: era mezozoiczna
Skrzemieniałe drewno
Historia karbońskich lasów, które dały nam węgiel kamienny, skończyła się bardzo gwałtownie wraz z osuszeniem się klimatu około 305 milionów lat temu. Od tego momentu drzewa rosły nadal, ale nie tworzyły już bogatych, wilgotnych lasów, w których gromadziła się obficie materia roślinna. W okresowo suchym i gorącym klimacie podrównikowym (Polska znajdowała się wówczas nieco na północ od równika) ich pnie ulegały przepojeniu dwutlenkiem krzemu. Skamieniałości takiego twardego, skrzemionkowanego drewna można znaleźć między innymi w rejonie Krakowa oraz w Kotlinie Kłodzkiej.
Wiek znaleziska: 305-260 milionów lat (przełom karbonu i permu)
Widłaki
W gorących, wilgotnych lasach równikowych, przypominających nieco współczesne lasy amazońskie, znajdujących się na terenie Polski w okresie karbońskim, rosły wielkie widłaki. W odróżnieniu od dzisiejszych, niepozornych przedstawicieli, karbońskie widłaki dorastały nawet 30 metrów wysokości! W skałach towarzyszących węglowi kamiennemu spotykane są ich skamieniałości: liście, systemy korzeniowe, a także odciski pni (na zdjęciu), z charakterystycznymi bliznami po liściach.
Wiek znaleziska: 320-305 milionów lat (karbon)
Kalamity (skrzypy)
Tak samo jak widłaki, skrzypy były w karbonie o wiele większe niż współcześnie i dorastały kilku metrów wysokości. Ich pnie, podzielone w charakterystyczny sposób węzłami, o wiele grubsze niż pędy dzisiejszego skrzypu, znajdowane są licznie w skałach towarzyszącym węglowi kamiennemu, na Górnym i Dolnym Śląsku.
Wiek znaleziska: 320-305 milionów lat (karbon)
Paprocie nasienne
Kolejna grupa roślin karbońskich lasów. Choć paprocie nasienne są wymarłe, to skamieniałości ich pierzastych liści często przypominają współczesne paprocie. Dzięki temu można je łatwo rozpoznać i odróżnić od pozostałych roślin zasiedlających równikowe lasy okresu karbońskiego.
Wiek znaleziska: 320-305 milionów lat (karbon)
Koralowce denkowe
Wymarła grupa koralowców, która w erze paleozoicznej (głównie okresach sylurskim oraz dewońskim) tworzyła struktury przypominające dzisiejsze rafy. Kontynent europejski znajdował się wówczas na południowej półkuli, w rejonie dzisiejszej Australii, stąd też w morzach zalewających jego duże obszary tworzyły się budowle przypominające Wielką Rafę Barierową. Liczne skamieniałości tych koralowców można znaleźć na terenie Gór Świętokrzyskich (gdzie pochodzą z okresu dewońskiego), a także w całej północnej i środkowej Polsce (sylurskie), gdzie zostały przyniesione przez lądolód skandynawski z rejonu dzisiejszej wyspy Gotlandii na Bałtyku.
Wiek znaleziska: 420-370 milionów lat (okresy sylurski oraz dewoński)
Koralowce czteropromienne
Inna wymarła grupa koralowców, która – tak jak denkowce – tworzyła budowle przypominające nieco dzisiejsze rafy. Skamieniałości koralowców czteropromiennych i denkowych często występują wspólnie, można je spotkać w tych samych rejonach Polski i skałach tego samego wieku.
Wiek znaleziska: 420-370 milionów lat (okresy sylurski oraz dewoński)
Ramienionogi (ery paleozoicznej)
Ramienionogi były w erze paleozoicznej o wiele popularniejsze niż małże. Ich skamieniałości powszechnie występują w Górach Świętokrzyskich, w skałach różnego wieku. Z kolei w osadach polodowcowych można napotkać ramienionogi z okresu sylurskiego. Często tworzą one duże nagromadzenia we fragmentach skał (wapieni), pojawiają się też w postaci naturalnie wypreparowanych, skamieniałych muszli znajdujących się w żwirze.
Wiek znaleziska: 500-370 milionów lat
Liliowce
Zwierzęta te, przypominające rośliny, żyją do dziś. Powszechnie spotykane są w skałach pochodzących zarówno z ery mezozoicznej, jak i paleozoicznej. Liliowce z przeszłości geologicznej najczęściej żyły przytwierdzone do podłoża (na przykład dna morskiego), wytwarzały długą łodygę zakończoną kielichem z ramionami. Najczęściej spotykane skamieniałości liliowców to pojedyncze człony łodyg mające kształt kolisty, często z otworem w środku. Niekiedy przypominają one też kółka zębate. Można je napotkać na niemal całym terytorium Polski. Czasami znajdowane są również fragmenty łodyg składające się z kilku lub kilkunastu członów (na zdjęciu).
Wiek znaleziska: era paleozoiczna
Ślimaki (ery paleozoicznej)
Skamieniałości ślimaków spotykane są w skałach różnego wieku, także pochodzących z ery paleozoicznej. Można je znaleźć w osadach polodowcowych północnej i środkowej Polski, a także w Górach Świętokrzyskich.
Okazy paleozoiczne są szczególnie powszechne w szarych wapieniach z okresu sylurskiego, przyniesionych na teren Polski przez lądolód skandynawski.
Wiek znaleziska: era paleozoiczna
Graptolity
Całkowicie wymarła grupa zwierząt z ery paleozoicznej, tworzących kolonie mające kształt gałązek połączonych niekiedy w większe struktury. W Polsce graptolity spotykane są głównie w skałach okresu sylurskiego. Ich skamieniałości mają postać prostych lub zakrzywionych, zębatych gałązek. Najczęściej pojawiają się w ciemnych, niemal czarnych, rozpadających się na płytki skałach: łupkach mułowcowych. Występują one w Górach Świętokrzyskich i Sudetach, a także, rzadko, w osadach polodowcowych.
Zwierzęta te żyły szczególnie chętnie w głębokich morzach. Dzięki nim wiemy, że w okresie sylurskim duże fragmenty dzisiejszej Polski znajdowały się pod kilkoma kilometrami wody morskiej.
Wiek znaleziska: około 440-420 milionów lat (sylur)
Gąbki (ery paleozoicznej)
Gąbki są prawdopodobnie najstarszymi zwierzętami. Ich szczątki można więc znaleźć także w skałach pochodzących z początków ery paleozoicznej. Ciekawe znalezisko stanowią spotykane w osadach polodowcowych skamieniałości niemal kulistych gąbek z okresu ordowickiego.
To tylko jeden z przykładów gąbek pochodzących z ery paleozoicznej. Zwierzęta te były wówczas bardzo zróżnicowane, istniały także liczne grupy obecnie już wymarłe, które pozostawiły po sobie wiele skamieniałości.
Wiek znaleziska: około 450 milionów lat (ordowik)
Łodzikowce
Dalecy przodkowie żyjącego dzisiaj łodzika. W odróżnieniu od niego paleozoiczne łodzikowce miały z reguły proste lub zakrzywione muszle, które zachowują się w skałach. Takie skamieniałe muszle można znaleźć w osadach polodowcowych północnej i środkowej Polski, a także w Górach Świętokrzyskich. Są one podzielone przegrodami na komory, przez co przypominają nieco fragmenty łodyg liliowców. Muszle łodzikowców mają jednak o wiele większą grubość, a długość zazwyczaj co najmniej kilka centymetrów. Średnice łodyg liliowców są z kolei liczone w milimetrach.
Skamieniałości łodzikowców znajdowane są również, choć rzadziej, w skałach pochodzących z ery mezozoicznej. Zwierzęta te, tak jak wymarłe już amonity, należą do głowonogów i mięczaków. Są więc spokrewnione również z małżami oraz ślimakami.
Wiek znaleziska: najczęściej 450-360 milionów lat (ordowik–dewon)
Trylobity
Całkowicie wymarła grupa stawonogów. Żyły wyłącznie w erze paleozoicznej. Ich segmentowane pancerze kojarzone są najczęściej z Górami Świętokrzyskimi, ale można je też znaleźć w osadach polodowcowych całej Polski północnej oraz środkowej. Trafiły one do naszego kraju razem z lodem lądolodu skandynawskiego, przywleczone z rejonu dzisiejszych wysp Gotlandii oraz Olandii.
Trylobity z Gór Świętokrzyskich pochodzą ze skał z okresów kambryjskiego, sylurskiego i dewońskiego. Okazy z osadów polodowcowych są głównie z ordowiku i syluru. Ciekawostkę stanowią trylobity znajdowane na Dolnym Śląsku, w okolicach Wałbrzycha, w skałach karbonu.
Wiek znaleziska: najczęściej 520-330 milionów lat (kambr–karbon)
