Zaznacz stronę

Na plakacie znajdują się przykłady skamieniałości, które najłatwiej można znaleźć na terenie Polski. Wiele z okazów ze zdjęć napotkamy na niemal całym obszarze naszego kraju.

Każda ze zilustrowanych grup ma swoją historię – dzięki tym skamieniałościom możemy zdobyć sporo informacji o historii geologicznej Polski. Wiele z organizmów, które zostawiły nam te skamieliny, żyło w morzach. Zatem nasz kraj nie zawsze był lądem, na przestrzeni milionów lat wiele razy wkraczały na niego wody zbiorników morskich, ciepłych i chłodnych. Równikowe lasy, zwrotnikowe pustynie – to inne środowiska, o których obecności na terenie dzisiejszej Polski wiemy dzięki skamieniałościom.

Okazy ze zdjęć mają bardzo zróżnicowany wiek. Uporządkowane są od najstarszych (u dołu) do najmłodszych (u góry). Z lewej strony znajduje się tabela stratygraficzna. Dzięki niej możemy odczytać przybliżony wiek znalezisk (daty w milionach lat podane są pod linkiem do tabeli oraz poniżej w tym artykule). Warto pamiętać, że okazy ze zdjęć stanowią tylko przykłady: większość z wymienionych grup żyła na przestrzeni setek milionów lat, także w innych okresach geologicznych.

Najstarsze skamieniałości z plakatu (trylobity) mają ponad pół miliarda lat. Najmłodsze okazy pochodzą sprzed kilkunastu milionów lat.

Plakat można pobrać w formacie JPG (2 MB) oraz w pliku PDF (12 MB). Plik PDF najlepiej wydrukować na arkuszu A3.

Skamieniałości Polski - plakat. Blisko trzy grup skamielin wraz z ich wiekiem w tabeli stratygraficznej.

Pod plakatem znajdują się opisy i ciekawostki dotyczące wszystkich pojawiających się na nim okazów.

Rośliny w węglu brunatnym

 

Węgiel brunatny z Bełchatowa.

Węgiel brunatny eksploatowany w rejonie Bełchatowa, Konina oraz Turku, Bogatyni, a w przeszłości – w wielu innych miejscach na terenie Polski, powstał z materii organicznej gromadzącej się w ciepłych i wilgotnych lasach miocenu, w czasach, gdy na południu Polski wypiętrzały się Karpaty. W lesie tym rosły między innymi cypryśniki, a fragmenty gałęzi, pni oraz szyszki tamtych drzew można często napotkać w węglu.

Choć nie wejdziemy na teren zakładu górniczego, to jednak można podziwiać takie fragmenty roślin (jeszcze nie skamieniałe) w pokładach węgla brunatnego odsłaniających się na powierzchni. Pojawiają się one między innymi w bałtyckich klifach w okolicy Władysławowa.

Wiek znaleziska: kilkanaście milionów lat (miocen)

Ślimaki, małże, mszywioły

Fauna z Korytnicy - miocen (baden).

Muszle widoczne na zdjęciu wyglądają prawie jak współczesne. Są jednak całkowicie odbarwione i mają kilkanaście milionów lat. Zwierzęta te żyły w ciepłym morzu znajdującym się w rejonie dzisiejszego Krakowa, mniej więcej wówczas, gdy powstawały złoża węgla brunatnego. Takie muszelki znajdowane są od wielu lat w rejonie miejscowości Korytnica położonej na południe od Gór Świętokrzyskich.

Wiek znaleziska: kilkanaście milionów lat (miocen)

Skamieniałe drewno (z Roztocza)

Skamieniałe drewno z Roztocza.

O skamieniałym drewnie z Roztocza wspominał już Długosz. Drzewa, które pozostawiły nam swoje pnie i gałęzie rosły nad brzegiem mioceńskiego morza przed kilkunastoma milionami lat. To był ten zbiornik morski, który dalej na zachód pozostawił nam skamieniałości ślimaków, małży, a nawet zębów wielkich rekinów, znane między innymi z Korytnicy.

Wiek znaleziska: kilkanaście milionów lat (miocen)

Bursztyn bałtycki (sukcynit)

Bursztyn bałtycki (sukcynit).W bursztynie można czasami napotkać inkluzje, to znaczy fragmenty obcej materii; niekiedy są to fragmenty roślin lub małe zwierzęta. Jednak nawet gdy ich nie ma, to i tak bursztyn stanowi pamiątkę po dawnym życiu. Jest to żywica drzew rosnących około 40 milionów lat temu, w dolinach rzek i na deltach w pobliżu ówczesnych mórz. Jeden z tamtych zbiorników morskich znajdował się w północnej Polsce, stąd też bursztyn spotykany jest nad Bałtykiem. Inne wybrzeże morskie położone było na Lubelszczyźnie, i to stamtąd znamy kolejne obfite złoża sukcynitu.

Wiek znaleziska: około 40 milionów lat temu (eocen)

Wieloszczety

Skamieniałości wieloszczetów z osadów polodowcowych.

Zwierzęta te tworzą domki, które mogą zachować się jako skamieniałości. Żyją również dzisiaj (np. rurówka), ale bardzo liczne były w okresach jurajskim i kredowym, czyli w czasach dinozaurów. Skamieniałe domki wieloszczetów można znaleźć zarówno w północnej i środkowej Polsce, w żwirze przyniesionym przez lądolód plejstoceński, jak i na wyżynach, w skałach powstałych w płytkim morzu późnej jury.

Wiek znaleziska: era mezozoiczna (jura, kreda)

Belemnity

Rostra belemnitów z osadów polodowcowych północnej Polski.Kolejna skamieniałość z czasów dinozaurów. Fragmenty szkieletów belemnitów, określane przez paleontologów mianem rostrów, znajdowane są na terenie zajętym w przeszłości przez lądolód plejstoceński, a także w skałach jurajskich oraz kredowych odsłaniających się na wyżynach. Potocznie nazywane są „piorunami”, ale nie mają nic wspólnego ze zjawiskami atmosferycznymi. Są natomiast fragmentami szkieletów wymarłych już zwierząt, które pływały w morzach znajdujących się na terenie Polski około 170-140 oraz 90-65 milionów lat temu.

Wiek znaleziska: era mezozoiczna (jura, kreda)

Gąbki (ery mezozoicznej)

Gąbka - okaz z głazu narzutowego z terenu Warmii.Skamieniałości gąbek towarzyszą często belemnitom. Zwierzęta te, istniejące do dziś, rosły na dnach mórz w czasach dinozaurów. Ich przypominające kielich lub komin szkielety są jednymi z najczęstszych skamieniałości na terenie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, a także na północnych rubieżach Polski. W niektórych skałach jurajskich są tak liczne, że tworzą struktury przypominające dzisiejsze rafy (paleontolodzy określają je mianem bioherm). Biohermy takie budują na przykład wiele malowniczych skał Dolinek Krakowskich.

Wiek znaleziska: era mezozoiczna (jura, kreda)

Amonity

Amonit jurajski (z Jury Krakowsko-Częstochowskiej).Chyba najbardziej znane skamieniałości Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wielkie, zwinięte w jednej płaszczyźnie muszle, ornamentowane żeberkami, należą do amonitów: wymarłych zwierząt morskich, które żyły w czasach dinozaurów. Mogą one osiągać znaczne rozmiary: największy polski amonit ma ponad metr średnicy!

Skamieniałości te spotykane są również na Opolszczyźnie, a także miejscami w Polsce północnej i środkowej, w osadach pozostawionych przez lądolód plejstoceński.

Wiek znaleziska: era mezozoiczna (jura, kreda)

Ślimaki (ery mezozoicznej)

Skamieniałość ślimaka w wapieniu z okresu kredowego (czyli z czasów dinozaurów). Znalezisko z okolic Krakowa.

Skamieniałości ślimaków są stosunkowo łatwe do rozpoznawania, gdyż przypominają muszle dzisiejszych przedstawicieli tej grupy mięczaków. W odróżnienie od amonitów najczęściej zwinięte są wieżyczkowato, nie posiadają też przegród wewnątrz muszli. Skamieniałe ślimaki można spotkać w skałach powstałych w morzach ery mezozoicznej, a więc w środkowym triasie, środkowej i późnej jurze oraz w późnej kredzie.

Wiek znaleziska: era mezozoiczna

Zęby i kręgi ryb

Zęby ryb (Actinopterygii, Pycnodont, rekiny) z osadów kredowych okolic Annopola, Polska.W okresie kredowym na teren Polski wkroczyło ciepłe morze. Zajęło ono niemal całe terytorium naszego kraju, ponieważ poziom światowego oceanu był wówczas o wiele wyższy niż obecnie – nawet o ponad 150 metrów! W morzach tych, oprócz amonitów, belemnitów, gąbek oraz ślimaków żyły także ryby. Ich zęby oraz kręgi można znaleźć między innymi w rejonie Annopola (Małopolski Przełom Wisły). Oprócz nich pojawiają się także szczątki, zwłaszcza zęby, wielkich wymarłych gadów morskich, w tym mozazaurów.

Wiek znaleziska: około 100-65 milionów lat (kreda)

Małże

Muszla małża z okresu jurajskiego, z okolic Częstochowy.

Kolejna grupa zwierząt żyjących do dzisiaj, która pozostawiła nam bardzo liczne skamieniałości pochodzące z ery mezozoicznej – czasów dinozaurów. Można je znaleźć w skałach powstałych w morzach ery mezozoicznej, a więc w środkowym triasie, środkowej i późnej jurze oraz w późnej kredzie. Małże pojawiają się na wyżynach południowej Polski, ale można je też spotkać na północnych rubieżach kraju, w żwirach zdeponowanych przez lądolód skandynawski oraz wypływające z niego wody roztopowe.

Wiek znaleziska: era mezozoiczna

Jeżowce

Skamieniałość jeżowca z widocznymi pasami ambulakralnymi.

Należące do szkarłupni jeżowce również przetrwały do dzisiaj i są ozdobą niejednego akwarium. Tak jak ślimaki oraz małże pozostawiły one swoje skamieniałości w skałach powstałych we wszystkich morzach ery mezozoicznej, a więc w środkowym triasie, środkowej i późnej jurze oraz w późnej kredzie. Niekiedy (tak jak na wschodnich krańcach Wyżyny Śląskiej) tworzą one w skałach duże nagromadzenia pancerzy. Jeżowce znane są też ze skał otoczenia Gór Świętokrzyskich, Opolszczyzny, Wyżyny Lubelskiej, pojawiają się też miejscami w północnej i środkowej Polsce, w osadach polodowcowych.

Wiek znaleziska: era mezozoiczna

Ramienionogi (ery mezozoicznej)

Skamieniałości ramienionogów w wapieniu terebratulowym ze środkowego triasu.Ramienionogi żyją do dziś, lecz obecnie spotykane są dość rzadko, bo przeważnie kryją się w głębokich morzach. W geologicznej przeszłości były one jednak bardzo popularne, stąd ich skamieniałości można spotkać w skałach powstałych w niemal wszystkich dawnych morzach. Ich muszle towarzyszą skamieniałościom małży, ślimaków, gąbek, jeżowców, a także amonitów. Uwaga: łatwo pomylić je ze skamieniałościami małży. Od tych ostatnich ramienionogi odróżnia obecność osi symetrii przecinającej w poprzek skorupkę i dzielącej ją na dwie takie same części.

Wiek znaleziska: era mezozoiczna

Skrzemieniałe drewno

Skamieniałe drewno drzewa z rodzaju Dadoxylon z arkozy kwaczalskiej (przełom karbon-perm, na zachód od Krakowa).Historia karbońskich lasów, które dały nam węgiel kamienny, skończyła się bardzo gwałtownie wraz z osuszeniem się klimatu około 305 milionów lat temu. Od tego momentu drzewa rosły nadal, ale nie tworzyły już bogatych, wilgotnych lasów, w których gromadziła się obficie materia roślinna. W okresowo suchym i gorącym klimacie podrównikowym (Polska znajdowała się wówczas nieco na północ od równika) ich pnie ulegały przepojeniu dwutlenkiem krzemu. Skamieniałości takiego twardego, skrzemionkowanego drewna można znaleźć między innymi w rejonie Krakowa oraz w Kotlinie Kłodzkiej.

Wiek znaleziska: 305-260 milionów lat (przełom karbonu i permu)

Widłaki

W gorących, wilgotnych lasach równikowych, przypominających nieco współczesne lasy amazońskie, znajdujących się na terenie Polski w okresie karbońskim, rosły wielkie widłaki. W odróżnieniu od dzisiejszych, niepozornych przedstawicieli, karbońskie widłaki dorastały nawet 30 metrów wysokości! W skałach towarzyszących węglowi kamiennemu spotykane są ich skamieniałości: liście, systemy korzeniowe, a także odciski pni (na zdjęciu), z charakterystycznymi bliznami po liściach.

Wiek znaleziska: 320-305 milionów lat (karbon)

Kalamity (skrzypy)

Pień kalamita - gigantycznego skrzypu z okresu karbońskiego.Tak samo jak widłaki, skrzypy były w karbonie o wiele większe niż współcześnie i dorastały kilku metrów wysokości. Ich pnie, podzielone w charakterystyczny sposób węzłami, o wiele grubsze niż pędy dzisiejszego skrzypu, znajdowane są licznie w skałach towarzyszącym węglowi kamiennemu, na Górnym i Dolnym Śląsku.

Wiek znaleziska: 320-305 milionów lat (karbon)

Paprocie nasienne

Skamieniałości wymarłych paproci nasiennych z okresu karbońskiego.Kolejna grupa roślin karbońskich lasów. Choć paprocie nasienne są wymarłe, to skamieniałości ich pierzastych liści często przypominają współczesne paprocie. Dzięki temu można je łatwo rozpoznać i odróżnić od pozostałych roślin zasiedlających równikowe lasy okresu karbońskiego.

Wiek znaleziska: 320-305 milionów lat (karbon)

Koralowce denkowe

Skamieniała kolonia koralowców denkowych z rodzaju Halysites.Wymarła grupa koralowców, która w erze paleozoicznej (głównie okresach sylurskim oraz dewońskim) tworzyła struktury przypominające dzisiejsze rafy. Kontynent europejski znajdował się wówczas na południowej półkuli, w rejonie dzisiejszej Australii, stąd też w morzach zalewających jego duże obszary tworzyły się budowle przypominające Wielką Rafę Barierową. Liczne skamieniałości tych koralowców można znaleźć na terenie Gór Świętokrzyskich (gdzie pochodzą z okresu dewońskiego), a także w całej północnej i środkowej Polsce (sylurskie), gdzie zostały przyniesione przez lądolód skandynawski z rejonu dzisiejszej wyspy Gotlandii na Bałtyku.

Wiek znaleziska: 420-370 milionów lat (okresy sylurski oraz dewoński)

Koralowce czteropromienne

Skamieniałości osobniczych koralowców czteropromiennych (Rugosa) ze stanowiska Skały koło Nowej Słupi (Góry Świętokrzyskie).Inna wymarła grupa koralowców, która – tak jak denkowce – tworzyła budowle przypominające nieco dzisiejsze rafy. Skamieniałości koralowców czteropromiennych i denkowych często występują wspólnie, można je spotkać w tych samych rejonach Polski i skałach tego samego wieku.

Wiek znaleziska: 420-370 milionów lat (okresy sylurski oraz dewoński)

Ramienionogi (ery paleozoicznej)

Skamieniałości ramienionogów z grupy spiriferidów (rodzaj Mucrospirifer) ze stanowiska Skały koło Nowej Słupi (Góry Świętokrzyskie).Ramienionogi były w erze paleozoicznej o wiele popularniejsze niż małże. Ich skamieniałości powszechnie występują w Górach Świętokrzyskich, w skałach różnego wieku. Z kolei w osadach polodowcowych można napotkać ramienionogi z okresu sylurskiego. Często tworzą one duże nagromadzenia we fragmentach skał (wapieni), pojawiają się też w postaci naturalnie wypreparowanych, skamieniałych muszli znajdujących się w żwirze.

Wiek znaleziska: 500-370 milionów lat

Liliowce

Skamieniałości fragmentów łodyg liliowców, pochodzące z Maroka.

Zwierzęta te, przypominające rośliny, żyją do dziś. Powszechnie spotykane są w skałach pochodzących zarówno z ery mezozoicznej, jak i paleozoicznej. Liliowce z przeszłości geologicznej najczęściej żyły przytwierdzone do podłoża (na przykład dna morskiego), wytwarzały długą łodygę zakończoną kielichem z ramionami. Najczęściej spotykane skamieniałości liliowców to pojedyncze człony łodyg mające kształt kolisty, często z otworem w środku. Niekiedy przypominają one też kółka zębate. Można je napotkać na niemal całym terytorium Polski. Czasami znajdowane są również fragmenty łodyg składające się z kilku lub kilkunastu członów (na zdjęciu).

Wiek znaleziska: era paleozoiczna

Ślimaki (ery paleozoicznej)

Skamieniałość ślimaka z ery paleozoicznej, pochodzącego z osadów polodowcowych północnej Polski. Fot. Alicja Szarzyńska.Skamieniałości ślimaków spotykane są w skałach różnego wieku, także pochodzących z ery paleozoicznej. Można je znaleźć w osadach polodowcowych północnej i środkowej Polski, a także w Górach Świętokrzyskich.

Okazy paleozoiczne są szczególnie powszechne w szarych wapieniach z okresu sylurskiego, przyniesionych na teren Polski przez lądolód skandynawski.

Wiek znaleziska: era paleozoiczna

Graptolity

Skamieniałości graptolitów z rodzaju Monograptus.

Całkowicie wymarła grupa zwierząt z ery paleozoicznej, tworzących kolonie mające kształt gałązek połączonych niekiedy w większe struktury. W Polsce graptolity spotykane są głównie w skałach okresu sylurskiego. Ich skamieniałości mają postać prostych lub zakrzywionych, zębatych gałązek. Najczęściej pojawiają się w ciemnych, niemal czarnych, rozpadających się na płytki skałach: łupkach mułowcowych. Występują one w Górach Świętokrzyskich i Sudetach, a także, rzadko, w osadach polodowcowych.

Zwierzęta te żyły szczególnie chętnie w głębokich morzach. Dzięki nim wiemy, że w okresie sylurskim duże fragmenty dzisiejszej Polski znajdowały się pod kilkoma kilometrami wody morskiej.

Wiek znaleziska: około 440-420 milionów lat (sylur)

Gąbki (ery paleozoicznej)

Skamieniałość gąbki z okresu ordowickiego, pochodzącego z osadów polodowcowych północnej Polski. Fot. Alicja Szarzyńska.Gąbki są prawdopodobnie najstarszymi zwierzętami. Ich szczątki można więc znaleźć także w skałach pochodzących z początków ery paleozoicznej. Ciekawe znalezisko stanowią spotykane w osadach polodowcowych skamieniałości niemal kulistych gąbek z okresu ordowickiego.

To tylko jeden z przykładów gąbek pochodzących z ery paleozoicznej. Zwierzęta te były wówczas bardzo zróżnicowane, istniały także liczne grupy obecnie już wymarłe, które pozostawiły po sobie wiele skamieniałości.

Wiek znaleziska: około 450 milionów lat (ordowik)

Łodzikowce

Skamieniałość łodzikowca (ordowik-sylur), pochodzącego z osadów polodowcowych północnej Polski. Fot. Alicja Szarzyńska.Dalecy przodkowie żyjącego dzisiaj łodzika. W odróżnieniu od niego paleozoiczne łodzikowce miały z reguły proste lub zakrzywione muszle, które zachowują się w skałach. Takie skamieniałe muszle można znaleźć w osadach polodowcowych północnej i środkowej Polski, a także w Górach Świętokrzyskich. Są one podzielone przegrodami na komory, przez co przypominają nieco fragmenty łodyg liliowców. Muszle łodzikowców mają jednak o wiele większą grubość, a długość zazwyczaj co najmniej kilka centymetrów. Średnice łodyg liliowców są z kolei liczone w milimetrach.

Skamieniałości łodzikowców znajdowane są również, choć rzadziej, w skałach pochodzących z ery mezozoicznej. Zwierzęta te, tak jak wymarłe już amonity, należą do głowonogów i mięczaków. Są więc spokrewnione również z małżami oraz ślimakami.

Wiek znaleziska: najczęściej 450-360 milionów lat (ordowikdewon)

Trylobity

Trylobit z rodzaju Phacops pochodzący z dewonu Gór Świętokrzyskich.

Całkowicie wymarła grupa stawonogów. Żyły wyłącznie w erze paleozoicznej. Ich segmentowane pancerze kojarzone są najczęściej z Górami Świętokrzyskimi, ale można je też znaleźć w osadach polodowcowych całej Polski północnej oraz środkowej. Trafiły one do naszego kraju razem z lodem lądolodu skandynawskiego, przywleczone z rejonu dzisiejszych wysp Gotlandii oraz Olandii.

Trylobity z Gór Świętokrzyskich pochodzą ze skał z okresów kambryjskiego, sylurskiego i dewońskiego. Okazy z osadów polodowcowych są głównie z ordowiku i syluru. Ciekawostkę stanowią trylobity znajdowane na Dolnym Śląsku, w okolicach Wałbrzycha, w skałach karbonu.

Wiek znaleziska: najczęściej 520-330 milionów lat (kambrkarbon)